YÜEH-CHİH’LERİN KÖKENLERİ VE GÖÇ SÜREÇLERİ

Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS)

Eylül 2014 September 2014

Yıl 7, Sayı XIX, ss. 371-404. Year 7, Issue XIX, pp. 371-404.

DOI No: http://dx.doi.org/10.14225/Joh588

YÜEH-CHİH’LERİN KÖKENLERİ VE GÖÇ SÜREÇLERİ

Egemen Çağrı MIZRAK

Özet

M.Ö. III. yüzyılın sonlarında Yüeh-chih’ler, Kansu merkezli olarak doğuda

bugünkü Ch’i-lien Dağları’ndan, Altay ve Tanrı dağlarının doğu ucuna kadar uzanan

muazzam bir sahaya hükmederken, nüfuz alanlarını ise Hetao’ya kadar

genişletmişlerdir. Lakin Mo-tu’nun caydırıcı önderliği altında Ordos Platosu’ndan

yükselen bir tehdit haline gelen Hunlar, sonunda Yüeh-chih hâkimiyetini alt-üst

etmiştir. Orta Asya, bu iki göçebe güç arasında M.Ö. 206 civarında başlayan ve

neredeyse 75 yıl boyunca devam eden trajik bir mücadeleye şahitlik etmiştir. Yüehchih’lere nihai darbeyi ise vasal Usun prensi Kunmo indirmiş ve Yüeh-chih boylarını

anavatanlarından çok uzaklara sürerek babasının intikamını almıştır. Bu esnada

yerlerinden edilen Saka boyları ise batıya doğru göç etmek zorunda kalmış ve Batı

Türkistan coğrafyasında bir dizi istila hareketi başlatmışlardır. Bu şiddetli akınlar,

Helenistik Greko-Baktriya Krallığı’nın ortadan kalkmasına da sebep olmuştur. Biz, bu

makalede, tercüme edilmiş muhtelif birkaç ana kaynaktan ve daha önceden

yayımlanmış bazı akademik çalışmalardan yararlanarak Yüeh-chih’lerin tartışmalı olan

kökenlerini ve bir tür karşılaştırmalı kronolojik tasnif ile bugünkü Doğu Türkistan

coğrafyasından başlayıp kadim Baktriya sahasında nihayetlenen uzun göç serüvenlerini

yeniden analiz ederek ortaya koymaya çalışacağız.

Anahtar sözcükler: Yüeh-chih’lerin kökenleri, Yüeh-chih göçleri, Tohar(lar),

Usun(lar), Saka göçleri.

I. Yüeh-chih’lerin İlk Yurtları ve Ataları

Eski dönemlerde, chung-kuo yani “Merkezi Ülke” ya da “Orta Krallık” denilen1

Sarı Nehir’in güneyindeki verimli ovalarda kurulan Çin devletleri,

çeşitli stratejilerle sınırlarını sürekli olarak genişletmek istemiş ve bu sebeple

Orta Krallığın çevresini saran kendilerinden olmayan İç Asyalı “Yabancılar” ile

uzun soluklu bir mücadele yürütmüşlerdir. Çin devletleri için İç Asyalılar

arasında en tehlikeli olanları tabi ki Kuzey – Kuzeydoğu ve Batı dairelerinde

yer alan konar-göçer ve savaşçı “atlı-okçu” kavimlerdi. Orta Krallığın kuzeybatısındaki Kansu bölgesinde yaşayan2 Avrasya’nın meşhur yeşim-taşı tüccarları3 Yüeh-chih’ler [pin. Yuezhi] de bu muharip kavimlerden biri idi.

1 Han Hanedanlığı Tarihi: Hsiung-nu (Hun) Monografisi [94 A-B], Haz. Ayşe Onat, Sema Orsoy,

Konuralp Ercilasun, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2004, s. 2, 103: dn. 38. Makalede,

Çince ifadelerin Wade-Giles transkripsiyon sistemine göre yapılan tercümeleri tercih

edilmekle beraber “ ” içinde gösterilen kısımlarda, müellifin kullandığı transkripsiyon

sisteminin orijinal haline (Wade-Giles ya da Pinyin) sadık kalınmıştır. Ayrıca karşılaştırmalı

kaynak kullandığımız durumlarda; özel isim, yer adı, kavim adı gibi Çince ifadelerin

transkripsiyonları [ ] veya / işaretleri kullanılarak her iki sistemle de belirtilmiştir: Ch’i-lien

[pin. Qilian], Tun-hung/Dunhong gibi.

2 Éva Aradi, “The Yue-chis, Kushans and Hephtalites”, Journal of Eurasian Studies, Vol. II,

April-June 2010, s. 46.

3 K. Enoki, G. A. Koshelenko & Z. Haidary, “The Yüeh-chih and Their Migration”, History of

Civilizations of Central Asia, II, UNESCO, Paris, 1994, s. 166.

Yüeh-Chih’lerin Kökenleri ve Göç Süreçleri

[373]

Yüeh-chih, Çinlilerin onlara verdiği isimdi ve Çince’de “Ay Soyu (Irkı)”4 anlamına geliyordu.

Araştırmacılar, Han dönemi Çin yıllıklarında (Shih-chi böl. 123’de ve Han-shu böl. 96A)5

yer alan “Esasen, Yüeh-chih’ler Tun-huang ve Ch’i-lien arasında ikamet ederlerdi”

kaydındaki referansı dikkate alarak, Yüehchih’lerin eski yurtlarını tespit etmeye çalışmışlar ve Çin kaynaklarındaki başka bazı kayıtları da inceleyerek özellikle Ch’i-lien [pin. Qilian] Dağları’nın neresi

olduğu hususunda farklı farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu noktada iki temel görüş vardır:

1) Ch’i-lien Dağları bugünkü Ch’i-lien Dağları ile aynı yerdir;

2) Ch’i-lien Dağları bugünkü Tanrı Dağları’dır (Tien-şan)7.

Meseleyi Çin kaynakları üzerinden hayli teferruatlı bir şekilde inceleyen

Taishan, Han döneminde, Tun-huang’ın [pin. Dunhuang] aslında Tunhung/Dunhong Dağları (bugünkü Ch’i-lien Dağları) olduğunu; Ch’i-lien ya da

Ch’i-lien – Tien olarak geçen dağın da aslında bugünkü Ch’i-lien Dağları

olmadığı ve buranın bugünkü Tanrı Dağları’nın doğu ayağı olduğunu iddia

etmiş; Yüeh-chih’lerin eski topraklarının da bugünkü Ch’i-lien Dağları’nın

4

John M. Rosenfield, The Dynastic Arts of the Kushans, University of California Press,

Berkeley&Los Angeles, 1967, s. 7. S. Levi, meşhur Kuşan İmparatoru Kanişka’yla birlikte

Kuşan hükümdarlarının taşımaya başladığı Hintçe bir unvanın (sansk. Candana; Çince

transkripsiyonu chan-t‘o/chen-t‘o) Çinlilerin “Yüeh-chih”’siyle aynı anlama geldiğini (“Ay

kavmi”) ilk tespit eden araştırmacıdır. Sylvain Lévi, “Kaniṣka et Śātavāhana: deux figures

symboliques de l’lnde au premier siècle”, Journal Asiatique, Paris, 1936, s. 61-121; bkz. O.

Maenchen-Helfen, “The Yüeh-chih Problem Re-examined”, Journal of the American Oriental

Society, vol. 65, no. 2 (Nis.-Haz. 1945), s. 80: dn. 110.

5 Yüeh-chih’lerin Hunlarla mücadeleleri ve Batı’ya yaptıkları uzun göç yolculukları hakkındaki

en detaylı bilgileri dönemin çağdaşları olan Ssu-ma T’an tarafından hazırlanmaya başlanıp Çin

tarih yazımının Heredot’u olarak bilinen oğlu Ssu-ma Ch’ien (M.Ö. 148-86) tarafından

bitirilen Shih-chi (Tarih Kayıtları) isimli ilk resmi Çin hanedanlık yıllığı ile ilgili bölümlerdeki

bazı küçük değişikliklerin dışında büyük oranda Shih-chi’den alıntılanan, Pan Piao (M.S. 3-

54) tarafından yazılmaya başlanan ve Pan Ku (M.S. 32-92) ve kızı Pan Chao (M.S. 48-116)

tarafından tamamlanan Han-shu (Han Tarihi) isimli hanedan yıllığından öğreniyoruz: bkz.

Jason Neelis, “Passages to India: Śaka and Kuṣāṇa Migrations in Historical Contexts”, On the

Cusp of an Era (Art in the pre-Kuṣāṇa World), ed. Doris Meth Srinivasan, Leiden, 2007, s. 59.

6

[Shih-chi 123]: E. G. Pulleyblank, “The Wu-sun and Sakas and The Yüeh-chih Migration”,

Bulletin of the School of Oriental and African Studies, vol. 33, 1970, s. 154; [Han-shu 96A]:

Han Hanedanlığı Tarihinde Batı Bölgeleri (96A-B), Haz. Ayşe Onat, Türk Tarih Kurumu

Yayınları, Ankara, 2012, s.36; B. Ögel, “Eski Orta Asya Kabileleri Hakkında Araştırmalar – I,

Yüe-çi’ler”, AÜDTCF Dergisi, c. 15, sayı 1-3, 1957, s. 250; Yu Taishan, “A Study of Saka

History”, Sino-Platonic Papers, no. 80, eds. V. H. Mair, University of Pennyslvania, 1998, s.

48.

7 Taishan, “A study of Saka History”, s. 49.

Egemen Çağrı Mızrak

[374]

kuzeyiyle bugünkü Tanrı ve Altay Dağları’nın doğu ucu arasında uzandığını

ileri sürmüştür8

. Yani M.Ö. III. yüzyılın sonlarında başlayacak olan sarsıcı Hun

saldırıları öncesinde Yüeh-chih’lerin oturdukları ülke aşağı yukarı bu

mıntıkalardaydı. Ch’i-lien’in, Toharca bir kelime olduğu ve “kutsal, tanrısal”

anlamlarına geldiğini belirten diğer bir önemli Çinli bilim adamı, Pekin

Üniversitesi arkeologlarından Lin Meicun da bu dağın Kansu bölgesindeki

Ch’i-lien Dağları’ndan ziyade yine Tanrı Dağları bölgesiyle ilişkilendirilmesi

gerektiğini söylemiştir9

.

Yüeh-chih’ler, Ch’in hanedanı (M.Ö. 221-206)10 öncesi dönemdeki kitap

ve kayıtlarda “Yu-zhi”/Yü-chih [ngio-tie], “Yuzhi” [ngio-tjie] ve “Niushi”/Niu-shih [ngiu-tjie] olarak zikredilmişlerdir. “Mu Tianzi Zhuan”/Mu T’ientzu Chuan böl. I’de şöyle bir kayıt yer almaktadır: “Jiawu gününde Göğün Oğlu

Yu [Dağı]’nın dik yamacını aştı. Jihai günü Yanju ve Yuzhi’nin geniş

düzlüklerine vardı”. Kuo P’u’nun bu yorumundan Yen-chü/Yanju ve Yüchih/Yuzhi düzlüğünün Hetao’nun kuzeyinde uzanması gerekmektedir. Yani

Yizhoushu’nun ilgili bölümünden hareketle, Savaşan Devletler Dönemi’nde

(M.Ö. 475-221) Yü-chih’lerin Hetao’nun doğusunda ve Yanmen Dağları’nın

kuzeybatısında yaşadıkları ileri sürülebilir11. Taishan, eskiden Hetao

düzlüklerinde yaşayan Yü-chih’lerin kökenini Yu-yo/Youyo’lara ve

sonuncularınkini de Chuan-hsü/Zhuanxu’lara götürür12

. Chuan-hsü’lerin de ilk

yurtları orta-batı Çin’de yer alan Sichuan bölgesindeki Ruo Nehri Vadisiydi ve

oradan doğuya, Ch’iung-sang/Qiongsang’a hareket ettiler. Burada Shaohao

beyinin yerine geçtiler ve daha sonra Shun’un liderliğinde, Lu üzerinden Jin’in

güneyine hareket ettiler. Shun ölünce Yu-yo/Youyo’ların bir kısmı bölgeden göç

etti. Bir kol kuzeye giderek Yüeh-chih’leri meydana getirdi; başka bir kol ise

yine Kansu Koridoru yoluyla İli ve Çu vadilerine ulaştı. İli-Çu bölgesine

gelenler Sai’lerin yani Sakaların bir kabilesi haline geldiler13. Eberhard da

8 Taishan, a.g.m., s. 48-52; Taishan, “A hypothesis about the Source of the Sai tribes”, SinoPlatonic Papers, no. 106, 2000, s. 85.

9 Liu Xinru, “Migration and settlement of the Yuezhi-Kushan: Interaction and Interdependence of

Nomadic and Sedentary Societies”, Journal of World History, Vol. 12, no. 2, 2001, s. 267-268.

Detaylı bilgi için bkz. Lin Meicun, The western region of the Han-Tang dynasties and the

Chinese Civilisation, Beijing, 1998, s. 64-67, 78.

10 E. Porter Wilkinson, Chinese History: A Manual, 2nd. ed. (Revised and Enlarged), Harvard

University Press, 2000, s. 11.

11 Taishan, “A Study of Saka History”, s. 47.

12 Taishan, “The Origin of the Kushans”, Sino-Platonic Papers, no. 212, 2011, s. 11.

13 Taishan, “A Hypothesis about the Source of the Sai Tribes”, Giriş: s. 2.

Yüeh-Chih’lerin Kökenleri ve Göç Süreçleri

[375]

Çinlilerin Sai dedikleri halklarla, Yüeh-chih’lerle akraba başka bir kolu

kastettiklerini belirtmektedir14

.

II. Yüeh-chih – Tohar Bağlantısı ve Tarım Havzasının Kadim

Mumyaları

Bazı bilim adamları Yüeh-chih’ler ve onların devamı kabul edilen

Kuşanların Türk dil ailesine mensup bir lisan konuştuklarını iddia etmektedir.

Yine bazı tarihçiler de onların İrani bir lisan konuştuklarını söylemektedirler.

Erken dönem Yüeh-chih’lerle bağlantılı yabgu unvanının Türklükleri kesin veya

Türk olmaları muhtemel kavim ve devletlerde yaşamayı sürdürmesi15 “Türk

tezinin” en kuvvetli argümanlarından biridir. Diğer önemli argüman ise Yüehchih [ngiwᵑŋt-tśie < *ngḭwăt-tia]16 sözcüğünün transkripsiyonuyla ilişkilidir.

Fujita Toyahachi Ghuttal17, B. Karlgren gwat/gwot18, S. P. Tolstov Gwetaäli/Gweta19, J. J. de Groot Goat-si20, G. Haloun, İskitler ile ilişkilendirdiği

skudja21 transkripsiyonlarını önerirken, bazı bilim adamları ise bugün en çok

kabul gören “qasch”

22 önermişlerdir. İşte bu sonuncu transkripsiyon Eski

Türkçe’deki “yeşim-taşının” etimolojisini ortaya çıkartıyordu. Eski Türkçe’de

yeşim-taşına “qasch”, yünün bir türüne de “qusou” denmekte ve her iki kelime

de Yüeh-chih/Yuezhi ve Qusou/Jusou boy adlarının Çince transkripsiyonlarına

uymaktadır23. Çin kaynakları, Yüeh-chih’ler ve onların atalarının Avrasya’nın

14 Wolfram Eberhard, “Çin kaynaklarına Göre Orta ve Garbi Asya Halklarının Medeniyeti”, çev.

Mecdut Mansuroğlu, Türkiyat Mecmuası, VII-VIII, 1942, İstanbul, s. 168.

15 Çin kaynaklarındaki kayıtlara göre Büyük Yüeh-chih’ler Baktriya bölgesine geldiklerinde

birbirlerinden müstakil fakat tamamı Yüeh-chih hükümdarına bağlı 5 ayrı Yabguluk (Hsihou/Xihou) tesis etmişlerdi; bkz. M. Tezcan, “Yabgu Unvanı ve Kullanımı”, A. Ü. Türkiyat

Araş. Enst. Dergisi (TAED), 48, Erzurum, 2012, s. 307. Yabgu unvanının kullanıldığı

devletler için bkz. aynı makale, s. 307-335.

16 Maenchen-Helfen, “The Yüeh-chih Problem Re-examined”, s. 77; Enver Konukçu, Kuşan ve

Akhunlar Tarihi, Sevinç Matbaası, Ankara, 1973, s. 5.

17 K. Enoki, On the Nationality of the Ephthalites, Memoirs of the Research Department of the

Toyo Bunko, No. 18, Tokyo, 1959, s. 12. Yuttal, Yettal, Haythal, Ephthal vs. bu formun

bozulmuş şekilleri olduğunu ileri sürerek Yüeh-chih – Eftalit ilişkisi kurmuştur.

18 Maenchen-Helfen, “The Yüeh-chih Problem Re-examined”, s. 77.

19 Enoki, a.g.e., s. 12.

20 Konukçu, Kuşan ve Akhunlar Tarihi, s. 5.

21 Enoki, a.g.e., s. 12.

22 Taishan, “A study of Saka History”, s. 61.

23 Taishan, a.g.m., s. 61; Japon tarihçi Shiratori Qusou/Jusou ve Yüeh-chih/Yuezhi’nin aynı

kelimenin transkripsiyonları olduğunu düşünse de Taishan bu görüşü reddederek, Mu Tianzi

Zhuan ve Yizhoushu’da listelenen Yuzhi ve Qusou boy adlarına atıfta bulunarak, Yuzhi’lerin

Egemen Çağrı Mızrak

[376]

meşhur yeşim-taşı tüccarları olduklarını yazarlar. Arkeolojik buluntular da

Doğu Türkistan bölgesi merkezli (bilhassa Hotan yeşimi Çin’e

gönderilmektedir) çıkan yeşim-taşının, Avrasya bozkırlarından Çin ülkesine

kadar uzanan devasa bir hatta başta ticaret olmak üzere çeşitli kanallarla

dağıldığını göstermiş ve Çin kayıtları da bu yolla desteklenmiştir24

.

Yüeh-chih’lerin etnik menşei hususundaki en yaygın görüş “Tohar”

hipotezidir. Çin kaynaklarında umumiyetle T’u-huo-lo yani Tohar adıyla bilinen

kavim ile Yüeh-chih’ler arasında genolojik bir bağın bulunduğu

düşünülmektedir25. Büyük Yüeh-chih iktidarı içinden filizlenen Kuşan iktidarı

Hindistan topraklarının kuzeyini istila ettikleri dönemde, Hint kaynakları

Kuşanlar’dan, Tukhara ya da Tushara,

26 yani şimdiki kullanılan şekliyle

“Tohar” adıyla bahsetmiştir. Yüeh-chih – Tohar ilişkisini ilk kuran bilim adamı

F. W. Richthofen (1877) olmuştur27. Haloun da bu görüşü desteklemiştir

(1937)28. Shiratori (1938), başlangıçta Toharların Baktriya’nın (Toharistan)

yerli unsurları olduklarını ve topraklarının batıya göç eden Yüeh-chih’ler

tarafından istila edildiklerini ileri sürerken daha sonrasında görüşleri değişen ise

Shiratori (1941-3) Ptolemy’nin Thaguri (Tohar) halkının He-hsi [Hexi]

bölgesinde yaşadığını ve buranın da Yüeh-chih’lerin eski ülkesi olduğunu

belirterek, Yüeh-chih’leri Toharlar ile özdeşleştirmiştir29. Maenchen-helfen,

Yüeh-chih adını tanımlayan ve ‘Ay kavmi/soyu’ anlamına gelen Han dönemi

Çince karakterin [ngiwᵑŋt-tśie < *ngḭwăt-tia] transkripsiyon ve fonetik

incelemelerini yapmış ve bu kelimenin okunuşunun Kusha olduğu sonucuna

varmıştır. Ayrıca onların kabile adlarının togar/toᵧar (ya da benzeri) olduğunu;

Kusha’nın da Toharca’da ‘soylular’ anlamına geldiğini belirterek, Kusha’ların

sonraki bir tarihte önderliğini Arśi’lerin (Arsi: Sakaca. ‘beyaz, parlak’; Sten

Konow’a göre ‘lider, şef’) yaptığı Sakaların hükmüne girerek Arsi’lerin başında

bulunduğu, Avrasya bozkırlarında örneklerine sıkça rastladığımız, bir nevi ikili

Yuezhi’ler olduğunu fakat Qusou (Jusou)’ların Yuezhi’lerle aynı kabile olmadığını lakin

köken birliktelikleri olabileceğini iddia etmiştir; bkz. aynı makale, s. 61, dn. 1.

24 Enoki, et al., “The Yüeh-chih and Their Migration”, s. 166; J. Romgard, “Ancient Human

Settlements in Xinjiang and the Early Silk Road Trade”, Sino-Platonic Papers, no. 185,

University of Pennyslvania, 2008, s. 18, 34, 37; Xinru Liu, “Migration and Settlement of the

Yuezhi-Kushan: Interaction and Interdependence of Nomadic and Sedentary Societies”, s. 265.

25 Eberhard, “Çin kaynaklarına göre Orta ve Garbi Asya Halklarının Medeniyeti”, s. 171.

26 Xinru Liu, “Migration and Settlement of the Yuezhi-Kushan”, s. 265-266.

27 Konukçu, Kuşan ve Akhunlar Tarihi, s. 7.

28 Taishan, “A study of Saka History”, s. 40: dn. 27.

29 Taishan, a.g.m., s. 39: dn. 19.

Yüeh-Chih’lerin Kökenleri ve Göç Süreçleri

[377]

yönetim oluşturduklarını (Arsi – Kuşa) iddia etmiştir30. Tarn da Grek, Çin, Hint,

Tibet ve Hotan metinleri üzerinde yaptığı incelemelerde Toharların eski

yurdunun He-hsi bölgesi olduğunu belirterek, bu teze destek vermiştir31. Cen ise

Toharların Baktriya’nın yerli unsurları olduğunu belirterek, bu Toharların

doğudan gelen Yüeh-chih’lerle birlikte Greklere koordineli hücumlar

gerçekleştirdiklerini belirtmiştir32

.

II. 1. Dil ve Etnik Menşei

Bilim çevreleri, genel itibariyle europoid bir ırk olarak lanse ettikleri ve

Yüeh-chih’ler ile özdeşleştirdikleri Toharların33, Hint-Avrupa dil ailesine

mensup kaybolmuş bir lisan (Toharca) konuştuklarını düşünmektedirler34

.

“Hint-Avrupa” tezini destekleyen dil-bilimcilerin büyük bölümü, Toharca’nın,

Hint-Avrupa dil ailesinde “gırtlaksılar” (Gutturaller) ayrımına dayanan palatal

(damaksılar), velar’lar (yumuşak damaksılar) ve labiovelar’lar (ön-damaksılar)

ya da sibilant sesler arasındaki farklılaşmalarla ilişkili Centum-Satem

modellemesine göre Satem tipinden (Slavik, İndo-İrani, Ermeni) ziyade Centum

(Germenik, Keltik, İtalik, Helenik diller) tipine mensup bir lisan olduğu

görüşündedirler. Lakin meseleye daha objektif bir şekilde yaklaşmaya çalışan

V. Georgiev, gibi bazı dil-bilimciler ise Toharca’nın, Centum-Satem

modellemesiyle uyuşmadığını, hatta Hititçe ve Toharca’nın keşfinden sonra

30 O. Maenchen-Helfen, “The Yüeh-chih Problem Re-examined”, s. 77, 80.

31 W.W. Tarn, The Greeks in Bactria and India, Cambridge University Press, Cambridge, 1951, s.

263-287.

32 Taishan, “A study of Saka History”, s. 39: dn. 19.

33 A. K. Narain, “Indo-Europeans in Inner Asia”, The Cambridge History of Early Inner Asia, I,

1990, s. 153; Christopher I. Beckwith, İpek Yolu İmparatorlukları, çev. Kürşat Yıldırım,

ODTÜ Yayıncılık, Ankara, 2011, s. 31-32; Romgard, a.g.m., s. 18, 34.

34 Toharca’nın Hint-Avrupa dil ailesine mensup bir lisan olduğunu düşünen araştırmacılardan

bazılarının görüşleri şöyledir: İtalo-Keltik (H. Pedersen: 1913), İtalo-Keltik – Slavo-Ermeni

diller arası (A. Meillet: 1914), Keltik (J. Charpentier: 1917); Frigce ile yakından, Ermenice ile

uzaktan ilişkili (E. Hermann: 1922), İtalo-Keltik – Greco-Ermeni arası (E. Benveniste: 1936);

İtalo-Keltik, Frig ve Hitit (H. Pedersen: 1925, 1938, 1941); Esas olarak en yakın Balto-Slavik

ve Cermenik, daha uzaktan Grek ve Trako-Frik dilleriyle bağlantı (W. Porzig: 1954), BaltoSlavik ve Greko-Ermeni diller arasında olup son olarak İtalo-Keltik ve Slavik dillerle temas

etmiştir (G.S. Lane: 1970), bilhassa Cermenik ve Grek bağlantılı olup ikinci derecede Baltık

ve Latin etki (D. Q. Adams, 1984); bkz. D. Q. Adams, “The Position of Tocharian Among the

Other Indo-European Languages”. Journal of the American Oriental Society, v. 104 (n. 3),

1984, 395-402.

Egemen Çağrı Mızrak

[378]

Centum-Satem ayrımının da ortadan kalktığını iddia etmektedirler35. Büyük

kısmı Brahmi hece alfabesinden bozma bir yazı sisteminde çok az bir kısmı ise

Manihey alfabesinde yazılmış olan eldeki Toharca dokümanlar (A ve B

lehçeleri)36 üzerinde yapılan çalışmalar, aslında Toharca’nın Hint-Avrupa dil

ailesinin hiçbir koluyla kesin bir şekilde bağlantısı bulunmayan kendine has bir

karakter taşıdığını göstermektedir. Hatta Lubotsky ve Starostin’in çalışması,

Proto-Türkçe’den Proto-Toharca’ya geçmiş 10 kadar kelimenin varlığına işaret

etmiş,

37 bu da kadim zamanlardaki Türk – Tohar ilişkisinin boyutlarını akla

getirerek, konu hakkında daha detaylı linguistik araştırmaların yapılmasının ne

denli gerekli olduğunu gözler önüne sermiştir.

Yüeh-chih’lerin daha Batı’ya göçleri başlamadan evvel eski yurtlarında

yaşadıkları dönemlerde bir Tohar dili hatta bir Hint-Avrupa dili konuşup

konuşmadıklarını bilmiyoruz. Bilim adamları bu problemi çözebilmek için

büyük gayret harcamış olsalar da henüz tatmin edici bir sonuca

ulaşamamışlardır38. Dahası, Haziran 2013’de Viyana’da düzenlenen uluslararası

“Tohar Yazmaları ve İpek Yolu Kültürü” Sempozyumu’nda Çinli araştırmacılar

Lanhai Wei, Hui Li ve Wenkan Xu’nun sundukları tebliğ özetinde; kaybolmuş

bir Hint-Avrupa dili konuştukları varsayılan Toharlar ile Yüeh-chih’lerin

arasında var olduğu düşünülen kökensel bağlantıların ve aynileştirmelerin

35 Ş. Recai Tekoğlu, “V. Georgiev, Introduction to the History of the Indo-European Languages,

Publishing House of the Bulgarian Academy of Sciences, Sofya, 1981”, Anadolu

Araştırmaları, Sayı 11, İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1989, İstanbul, s. 183-200.

36 P. Daniels & W. Bright (eds.), The Worlds Writing Systems, Oxford University Press, New

York, 1996, s. 531. Agni ya da Turfan Toharcası (Toharca A = Doğu Toharcası) ve Kuça

(Toharca B = Batı Toharcası); bkz. Encyclopedia of Buddhism, ed. Robert E. Buswell, vol. I,

Macmillian Reference, New York, 2004, s. 121; A. K. Narain, “Indo-Europeans in Inner

Asia”, s. 152. Külliyatının önemli bir bölümü bilhassa Budist dini metinlerinin oluşturduğu

Toharca’nin özellikle B lehçesinde yazılan dokümanlar daha çoktur. Yakın zamanlarda yapılan

bazı tespitler ise Toharca’nın kaybolmuş başka bir lehçesinin olup-olmadığı sorusunu ortaya

çıkarmıştır. Tarım Havzası’ndaki Krorän bölgesinde (Xiaho ve Qäwrighul mezar

komplekslerine yakın) bulunan özellikle siyasi yazışmalarda kullanılan Hindik bir dil olan

Prakritçe belgelerde Toharca’nın başka bir formu olduğu anlaşılan ve bölgenin yerli halkının

konuştuğu dilden ödünçlendiği belli olan birçok özel isim ve sözcük dağarcıklarına ait öğe

tespit edilmişti. Bazı bilim-adamları Toharca’nın kullanımına dair en erken kayıtlar olarak

nitelendirdikleri bu Toharca formunu Krorän Toharcası ya da Toharca-C olarak

adlandırmışlardır; bkz. J. P. Mallory, “Bronze Age Languages of the Tarim Basin”,

Expedition, vol. 52, no.3, 2010, s. 48-49.

37 A. Lubotsky & S. Starostin, “Turkic and Chinese loan words in Tocharian”, Language in time

and space: A Ferstschrift for Werner Winter on the Occasion of his 80th birthday, eds. L. M.

Bauer, Georges-Jean Pinault, 2003, 258-262.

38 Taishan, “A study of Saka History”, s. 61.

Yüeh-Chih’lerin Kökenleri ve Göç Süreçleri

[379]

(Tohar = Yüeh-chih), son zamanlarda yapılan arkeolojik ve genetik

çalışmalardan sonra iyiden iyiye azaldığını ve sürdürülecek olan yeni

çalışmalarla bu ikisinin farklı topluluklar olduklarının açık bir şekilde ortaya

çıkarılacağını savunmuşlardır39

.

II. 2. Tarım Mumyaları

Doğu Türkistan’da bulunan mumyalarla şöhrete kavuşan Tarım

Havzası’nın kadim halkı, bilim-çevrelerince genel olarak Toharlarla (Çince:

Tuhuoluoren), Toharlar ise daha önce de belirttiğimiz gibi Kansu’nun meşhur

yeşim-taşı tüccarı halkı Yüeh-chih’lere bağlanmakta ve proto-europoid bir ırk

olarak telakki edilmektedirler40. Bilim çevrelerinde Tarım Havzası’nın bu eski

halkı genel olarak Hint-Avrupa dilli europoid bir halk olarak kabul görürken, R.

Frye gibi bazıları ise konuya daha temkinli yaklaşıyorlardı:

“Taklamakan Çölü’nde bulunan mumyalar da dâhil olmak üzere

arkeolojik veriler bizlere, kadim zamanlarda Çin’in Batı bölgelerinde yaşayan

yerli ahalinin, fiziksel bakımından Moğoloid ırktan çok Europoid ırka

benzediklerini gösterirken, en azından bu eski halklar çok uzun zaman

öncesinden itibaren orada yaşıyor olabileceklerinden dolayı onların IndoEuropoid bir dil konuştuklarını varsayamayız”41

.

Hem Tarım Havzası – Doğu Türkistan bölgesinde bulunan mumya ve

iskeletler hem de Toharistan (Baktriya) ve Kuzey-Hindistan’daki yaşamdönemlerine ait iskelet kalıntıları üzerinden yapılan antropolojik tespitlerden

hareket eden Çinli araştırmacı Liu Xinru, Yüeh-chih’lerin, Toharca (Tuharan)

konuşan bir topluluk olarak kabul edilse bile Kuşan rejimi içinde, ne Yüeh-chih

ne de Toharca konuşan halklardan olmayan birçok farklı etnik unsur olduğunu

söylemiş, buna ilaveten Tuharan dilli halkların da tek bir etnik kompozisyondan

müteşekkil olmadıklarının altını çizmiştir; Xinru’ya göre Yüeh-chih’ler ne eski

yurtlarında ne de Baktriya sahasında homojen bir ırk olmuşlardı42. Yani Yüehchih – Tohar/Tuharan’lar farklı etnik kompozisyonlardan oluşan karışık bir ırktı

39 L. Wei, H. Li & W. Xu, “Different Origin of Tocharians and Yuezhi: Advances in Archeology

and Genetics”, International Conference on Tocharian Manuscripts and Silk Road Culture,

25-29 Haziran 2013: http://www.univie.ac.at/tocharian/abstracts/Xu.pdf.

40 Romgard, a.g.m., s. 18, 34; Narain, “Indo-Europeans in Inner Asia”, s. 153; Taishan, “A study

of Saka History”, s. 61.

41 R. N. Frye, The Heritage of Central Asia, Markus Weiner Publishing, Princeton, 1996, s. 121.

42 Liu Xinru, “Migration and settlement of the Yuezhi-Kushan: Interaction and Interdependence

of Nomadic and Sedentary Societies”, s. 261-292; Romgard, a.g.m., s. 42, 49-50.

Egemen Çağrı Mızrak

[380]

ve eğer onlara için etnik bir tanımlama yapmak gerekirse “Avrasyalı” bir kavim

demek daha doğru olacaktır43. Biz de aynı görüşleri paylaşmaktayız. Yüeh-chih

aynı bölgede meskûn kadim halkların ortak bir ismi gibiydi ve “Tohar” terimi

bu kavimin genel olarak etnik yapısını tanımlamıyordu. İçlerinde Tibetli ve

Hint-Avrupalı unsurlar olmakla beraber, bilhassa Yüeh-chih’lerin hanedan

ailesinin “Türk” kökenli olması ihtimal dâhilindedir.

Batılı bilim adamları tarafından yakın dönemlerde yapılan DNA testleri

de adeta Liu’nun teorisini desteklemektedir. V. Mair ve Mallory’nin başını

çektiği Batılı araştırmacılar Yüeh-chih’lerle ilişkilendirdikleri Toharlara ait

olduğunu düşündükleri Tarım Havzasının kadim mumyalarını fizik antropolojik

özellikleri bağlamında değerlendirerek tamamen kafkasoid/europoid (KeltikNordik) olarak nitelendiriyorlar ve Erken Demir Çağı’nın başlangıcına kadar

bölgede herhangi bir moğoloid tesiri reddetmişlerdir. C. Lalueza-Fox, 2004’de

yayımlanan makalesinde, her ne kadar Yao ve meslektaşlarının 2002 ve 2003

senelerinde Uygur Otonom bölgesinde çok az denek üzerinde yaptıkları mtDNA

(Anne soyu) analizleri sonuçlarına atıfta bulunarak Doğu Asya’dan gelen istila

hareketleri nedeniyle “Prehistorik europoid’lerin genetik izlerinin silindiği ve

günümüz Asyalıları üzerinde hiçbir bakiyesi kalmadığı” şeklindeki yorumuyla

Toharlar’a çarpıcı bir son hazırlamış olsa da44 Tarım Havzası’nın kuzeyinde

Demir Çağı’na ait insan kalıntıları üzerinde yapılan mtDNA analizleri “Batı

Avrasya” ve “Doğu Avrasya” gen kuşaklarının karışımı olarak tanımlanan ve

daha çok “Batı Avrasya” gen dairesinde gösterilen günümüz Türk

kavimlerinden Uygur ve Kazak menşeli örneklerle “son derece benzer”

çıkmıştır45

.

Bilim çevrelerini şaşkınlığa uğratan asıl büyük şok ise 2010 senesinde

yapılan bir araştırma sonucunda yaşanmıştır. Tarım Havzası’nın en eski

arkeolojik sit alanı kabul edilen Xiaho mezarlığının en alt katmanından

(3980±40 yıllık) seçilen genetik örnek alınmaya müsait insan-buluntuları

üzerinde yapılan Y-Kromozom (Baba soyu) ve mtDNA analizlerinin sonuçları

çok önemli ve bir o kadar da şaşırtıcı olmuş, fizik-antropolojik yapıları

43 Liu Xinru, “Migration and settlement of the Yuezhi-Kushan”, s. 261-292; bkz. J. Romgard,

a.g.m., s. 43.

44 C. Lalueza Fox, Sampietro M. L. et al., “Unravelling migrations in the stepe: mtDNA

sequences from ancient Central Asians”, Biological Sciences, vol. 271, 2004, s. 945-46; bkz. J.

Romgard, a.g.m., s. 53.

45 C. P. Thornton & T. G. Schurr, “Genes, language and Culture: An example from the Tarim

basin”, s. 94; bkz. J. Romgard, a.g.m., s. 43, 53.

Yüeh-Chih’lerin Kökenleri ve Göç Süreçleri

[381]

nedeniyle “Kelt ya da İskandinav” kökenli oldukları düşünülen Bronz Çağı

Xiaho halkının anneden geçen mtDNA’sında Doğu Avrasya makro-hablogrubu

olan C (alt-haplogrubu C4) 20 örneğin 14’ünde yani %70 oranında tespit

edilmiştir46. Sibirya’nın Türk dilli boyları Altaylılar (Kuzey ve Güney grupları),

Tuvalar, Şorlar, Yakutlar ve Hakaslar ile Tunguz dilli Evenkler başta olmak

üzere bilhassa Sibiryalı popülasyonlarda görülen bir “haplogrup”47 olan C4

motifi48; daha az sıklıkta olmakla beraber Doğu Asya (Daur, Kore) ve Orta

Asya kavimlerinde de görülmektedir49. Geri kalan örneklerde 3 R*, 1 M* ve

Batı Avrasya haplogrupları kabul edilen H ve K tespit edilmiş; Baba neslinden

geçen Y-Kromozom analizlerinde ise 7 erkeğin tamamında Batı Avrasya

dairesinin haplogrubu olarak gösterilen R1a1a motifine rastlanmıştır50

.

Chunciang ve meslektaşları bu sonuçları, Tarım Havzası’nın bu en erken Bronz

Çağı insan kalıntılarının bile genetik soy bakımından karışık bir popülasyon

olduğu şeklinde yorumlamışlardır. Aslında 7 erkek örneğin mensup olduğu ve

Batı Avrasya haplogrubu olarak gösterilen R1a1a, Güney Sibirya’nın Altay

bölgesi Türklerinde sıkça rastlanılan bir haplogruptur. Rusya Federasyonu’na

bağlı Altay bölgesinin Türkçe konuşan kuzey ve güney boyları üzerinde yapılan

46 Chunxiang Li, Hongjie Li, V. H. Mair, Idelisi Abuduresule, Li Jin et al., “Evidence that a WestEast admixed population lived in the Tarim Basin as early as the Bronz Age”, s. 6.

47 Aynı SNP (Tek Nükleotid Polimorfizmi) mutasyonuna sahip ortak bir soyu paylaşan benzer

haplotiplerin meydana getirdiği gruptur. Haplotip ise kromozomlar üzerinde birbirine yakın ve

birlikte kalıtılan allellerdir – bir genin anne ve baba kromozomlarından aktarılan alternatif

formlarından biri –. İnsan genetiği alanındaki en yaygın haplogrup çalışmaları Y-Kromozom

ve mtDNA haplogrupları üzerinedir. Bu sayede geçmiş ve günümüz toplumlarının genetik

soyları hususunda muhtelif sınıflandırmalar yapılabilmektedir. Detaylı bilgi için bkz.

Dorland’s Illustrated Medical Dictionary, “allele”, 28th. edition, W. B. Saunders Company,

Philadelphia, 1994, s. 46; aynı eser, “haplotype”, s. 732; Genetik Terimler Sözlüğü,

“Haplotip”, Türk Hematoloji Derneği, s. 20, Web. 1 Eylül 2013:

http://www.thd.org.tr/thdData/Books/723/genetik-terimler-sozlugu.pdf; The Free Dictionary,

“Haplogroup”, Farlex Inc., copyright  2014: http://encyclopedia.thefreedictionary.

com/Haplogroup#cite_note-1.

48 M. Derenko, B. Malyarchuk et al., “Phylogeographic Analysis of MtDNA in Northern Asian

Populations”, The American Journal of Genetics (AJHG), 81, November 2007, Table-2, s.

1030; M. C. Dulik, S. I. Zhadanov et al., “MtDNA and Y Chromosome Variation Provides

Evidence for a Recent Common Ancestry between Native Americans and Indigenous

Altaians”, AJHG, 90, February 2012, s. 232.

49 Chunxiang Li, et al., “Evidence that a West-East admixed population lived in the Tarim Basin

as early as the Bronz Age”, s. 6-7.

50 Chunxiang Li, et al., a.g.m., s. 6.

Egemen Çağrı Mızrak

[382]

incelemelerde 120 Altay-kiji erkeğinin 60’ında (%50), 27 Tuba erkeğinin

10’unda (%37) aynı haplogrup tespit edilmiştir51

.

Tüm bu bilimsel adımlar, son dönemlerdeki Tohar çalışmalarının ateşli

bir destekçisi olan ve bu konuda önemli katkılar sunan sinolog V. H. Mair’in

görüşlerinde de değişiklikler yaratmıştır: “Bronz Çağı ve Erken Demir Çağı’nın

Tarım Havzası popülasyonlarının kesin bir şekilde tanımlanabilmesi için daha

kapsamlı fizik antropolojik ve genetik çalışmaların yapılması gerekmektedir”

52

.

Ortaya çıkan bilimsel sonuçlar, V. H. Mair gibi çalışma hayatını Tohar

araştırmalarına ve “Tohar” orijinli olduklarını düşündüğü Tarım bölgesi

mumyalarına vakfetmiş çok önemli bir bilim adamının bile genetik çalışmalar

doğrultusunda fikirlerinin nasıl değişmiş olduğunu göstermektedir.

III. Yüeh-chih Göç Kronolojisi

Saka ya da İskit şeklinde tesmiye edilen Avrasyalı bozkır kavimleri, M.Ö.

206/5 – M.Ö. 129-127/26 tarihleri arasında Baktriya, Soğdiyana, İran ve Kuzey

Hindistan sınırlarında bilinen üç büyük göç ve istila hareketi

gerçekleştirmişlerdir. Esasen, Yüeh-chih – Hun çatışmalarının ürünü olduğunu

düşündüğümüz ve neticede Yüeh-chih’lerin Baktriya sahasını kesin olarak ele

geçirmesiyle son bulan söz konusu bu zincirleme göç dalgaları, Doğulu ve

Batılı kaynaklarda, adeta eş zamanlı bir kronolojide ve ortak bir çerçevede yer

bulmuşlardır.

Şimdi, elimizdeki bilgiler ışığında Yüeh-chih’lerin göç kronolojisini,

bilhassa Hunlar ve onlara bağlı Usun Kunmo’sunun Yüeh-chih’lere karşı

gerçekleştirdikleri taarruzlar ve Saka göçleri bağlamında aydınlatmaya

çalışacağız.

M.Ö. III. Çin kaynakları, ilk olarak Savaşan Devletler döneminin (M.Ö.

475-221)53 kapanışından neredeyse 100 yıl kadar önce M.Ö. 318 yılında, bir

antlaşma dolayısıyla ilk kez kuzey sınırlarında yaşayan Hunlardan [w.g.

Hsiung-nu/pin. Xiongnu] bahsetmişlerdi54. Çin için her zaman büyük bir tehdit

kabul edilen, neredeyse kusursuz bir askeri stratejiye ve olağanüstü savaşçılara

sahip bu atlı-savaşçı kavim, Sarı Nehrin (Huang-ho) doğusunda, İç

Moğolistan’ın orta-güney sahası olan Ordos Platosu’nda arz-ı endam ederken,

51 Dulik, et al., a.g.m., s. 234.

52 V. H. Mair, “The Mummies of East Central Asia”, Expedition, v. 52, n. 3, 2010, s. 32.

53 E. Porter Wilkinson, Chinese History: A Manual, s. 10.

54 Taşağıl, a.g.e., s. 51.

Yüeh-Chih’lerin Kökenleri ve Göç Süreçleri

[383]

nehrin batı tarafındaki Kansu bölgesinde ise bir başka atlı-savaşçı kavim, Yüehchih’ler yaşıyordu55

. Üvey annesinin entrikaları sonucunda Hun hükümdarı olan

babası Ch’an-yü Tou-man56 tarafından Yüeh-chih’lere rehin verilen veliaht

prens Mo-tu, bir yolunu bularak esaretten kurtulmayı başarmış ve ülkesine geri

dönmüştür57. Mo-tu, yaptığı hatanın vahametini kavrayan ve hayatının tehlikede

olduğunu anlayan T’ou-man tarafından 10000 atlının başına getirilse de

bulduğu ilk fırsatta babası, üvey annesi ve kardeşini öldürerek kendisini Hun

Ch’an-yü’sü ilan etti (M.Ö. 209)58. Cengâver Hun kavminin yeni lideri ve

Büyük Hun İmparatorluğu’nun kurucusu Mo-tu, stratejik açıdan çevresindeki

diğer atlı-savaşçı göçebe kavimleri tâbi kılmaya öncelik verdi. Ülke sınırlarının

doğu – kuzeydoğu hattında hüküm süren göçebe Tung-hu devletinin

megaloman mizaçlı hükümdarına hak ettiği cezayı vermek için bilinen ilk

büyük seferine çıkacaktır. Bu tehdidi bertaraf ettikten hemen sonra ise yönünü

batıya döndü ve Yüeh-chih’lerin üzerine yürüdü59. Tung-hu’lara karşı

düzenlenen seferin tarihi kesin değildir60. Kaynaklardan anlaşıldığı üzere tıpkı

Tung-hu’lar gibi Yüeh-chih’ler de bu dönemde çok güçlüydü61. Hâkimiyet

alanlarını hayli genişletmiş olan Yüeh-chih’lerin hükmettikleri topraklar,

doğuda bugünkü Ch’i-lien Dağları’ndan Altay ve Tanrı dağlarının doğu ucuna

kadar uzanıyordu. Nüfuz bölgeleri ise Hetao’ya (Sarı Nehir Büklümü) kadar

55 Aradi, “The Yue-chis, Kushans and Hephtalites”, s. 46.

56 Çin kaynaklarında adından ilk bahsedilen Hun hükümdarı M.Ö. 215’de başa geçen T’ou-man

Ch’an-yü idi; K. Csornai, “Where Huns’ Blood Drew”, Journal of Eurasian Studies, v. I,

2009, s. 33. Danhu/Tanhu ya da Ch’an-yü/Şan-yü Hun devletlerinde “imparator” için

kullanılan unvandır; bkz. Abdülkadir Donuk, Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvan ve

Terimler, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1988, s. 37.

57 B. Ögel, “Eski Orta Asya Kabileleri Hakkında Araştırmalar – I, Yüe-çi’ler”, s. 249; Konukçu,

Kuşan ve Akhunlar Tarihi, s. 4; Beckwith, İpek Yolu İmparatorlukları, s. 4-5.

58 Han Hanedanlığı Tarihi Hun Monografisi (94A/B), s. 5-6.

59 A.g.e., s. 6-7.

60 Ögel’e göre bu tarih M.Ö. 205: bkz. B. Ögel, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, Kültür

Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1981, s. 324; Taşağıl’a göre M.Ö. 206: Taşağıl, a.g.e., s. 54;

Gumiliev M.Ö. 205-204 civarı: bkz. Gumilëv, Hunlar, s. 80; Roux, M.Ö. 201 civarı: bkz.

Jean-Paul Roux, Türklerin Tarihi, çev. A. Kazancıgil-L. Arslan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul,

2007, s. 58; Riotto, M.Ö. 190’lar: Maurizio Riotto, “Ancient Koreans and Xiongnu: What was

the Nature of their Relationship ?”, JNAH, vol. 6, no.1, s. 14. Ögel, Hunların, Yüeh-chih’lere

ilk saldırısının M.Ö. 203 civarlarıyla tarihlendirmektedir; bkz. Bahaeddin Ögel, “Çin

Kaynaklarına göre Wu-sun’lar ve Siyasi Sınırları Hakkında Bazı Problemler”, AÜDTCF

Dergisi, c. 6, sayı 3, s. 264.

61 Han Hanedanlığı Tarihi (94 A/B), s. 5; Han Hanedanlığı Tarihinde Batı Bölgeleri (96A/B), s.

36; Pulleyblank, “The Wu-sun and Sakas and The Yüeh-chih Migration”, s. 154.

Egemen Çağrı Mızrak

[384]

yayılmıştı62. Neticede Yüeh-chih’lere hücum eden Mo-tu, onları yendi ve

anavatanlarından olmasa da hükmettikleri bazı bölgelerden onları “sürdü”. Han

Hanedan tarihi olayı şu şekilde aktarmaktadır:

“Geri döndükten sonra batıya saldırarak Yüeh-chih’leri sürmüş; güneyde,

[Sarı] Nehrin güneyindeki Lou-fan ve Pai-yang beylerinin [topraklarını

kendisine] katmıştı… eskiden olduğu gibi Han ile [Sarı] Nehrin güneyinde sınır

oluşturmuş, Chu-na ve Fu-shih’ya kadar ulaşmıştı… Böylece Mo-tu güç

kazanmış; yay çeken askerlerinin sayısı 300 bini aşmıştı”63

.

Şimdi ise Batı’daki siyasi panoramaya kısaca değinerek bu seferin

tarihini tespit etmeye çalışalım. Ahameniş İmparatorları’ndan Darius’un,

Bisutun (Behistun) yazıtında yer alan ve Kserkes (Xerxes)’in de Persepolis

kavimlerinden biri olarak kaydettiği Dahae’ler – soyadları Aparni ya da Parni

denilen bir boyun önderliğindeki büyük bir göçebe boylar konfederasyonu –

64

M.Ö. 247 civarında Arşaklılar ailesinin önderliğinde Büyük İskender bakiyesi

Selevkos İmparatorluğu’ndan ayrıldı65. Yine aynı dönemlerde M.Ö. 246/45’de

Selevkos’ların Baktriya satrabı Diodotos I, İmparatorluğu’ndan ayrılarak

Fergana ve Soğdiyana’nın bir bölümünde [Semerkant (Marakanda) ve

Kaşkaderya vahaları] bağımsız bir yönetim tesis etmiş ve bilinen adıyla GrecoBaktriya Krallığı’nın kurucusu olmuştur66. Diodotos I’in oğlunu tahttan

indiren67 satrap Euthydemos’un zamanında (M.Ö. 220-186) Buhara’da

Selevkoslar’dan bağımsızlığını almış (M.Ö. 208/6), fakat Selevkos İmparatoru

Antiochus III önce Arius Nehri Savaşı’nda Euthydemos’u ağır bir yenilgiye

uğratmış ardından eski valisinin başkenti Zariaspa’yı (Baktra/Belh) muhasara

altına almıştır68. Polybius’un Tarih’inde (Kit. XI, böl. 34), M.Ö. 212-205 arası

62 Taishan, “A New Theory About Zhang Qian’s Mission to the Western Regions”, s. 3.

63 Han Hanedanlığı Tarihi (94 A/B), s.7.

64 Bu bağlamda Strabo’nun eserinde (Kitap XI, Böl. 7, frag. 1) Dahae’ler hakkında verdiği bilgi

önemlidir: “Hazar Denizi girişinde sahilin sol yakasında yaşayan göçebe veya yağmacı boylara

şimdikiler tarafından Dahae denir, ve soyadları Parni’dir”; bkz. Strabo, a.g.e., s. 241.

‘Şimdikilerin ya da bu zamandakilerin’ şeklinde belirttiği dönem M.Ö I. yy.’ın sonları ve M.S.

I. yüzyılın başlarıdır.

65 Gene R. Garthwaite, The Persians, Blackwell Publishing, Oxford, 2005, s. 76.

66 Hans Loeschner, “Notes on the Yuezhi – Kushan Relationship and Kushan Chronology”, s. 1.

67 C. Benjamin, “The Yuezhi Migration and Sogdia”, Ērān und Anērān, Webfestschrift Marshak

2003: http://www.transoxiana.org/Eran/Articles/benjamin.html

68 Hans Loeschner, “Notes on the Yuezhi – Kushan Relationship and Kushan Chronology”, 2008,

s. 1; Polybius, Histories, trans. E. S. Shuckburgh, Macmillian Publ., London-New York, 1889,

reprint:Bloomington,1962:[Kitap10,böl.49]http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Pers

eus%3Atext%3A1999.01.0234%3Abook%3D10%3Achapter%3D49; P. Bernard, “The Greek

Yüeh-Chih’lerin Kökenleri ve Göç Süreçleri

[385]

olayları anlatılırken, Euthydemos’un, Antiochus III’ün gönderdiği elçi Teleas’a;

kendisinin bir isyancı olmadığı, krallık yaşam-alanına gittikçe yaklaşan büyük

göçebe güruhlarının her iki taraf için de mühim bir tehdit oluşturduğunu ve bu

nedenden ötürü duyduğu kaygıdan bahsederek bir an evvel barış yapmalarının

gerekliliğinden söz etmiştir69. Antiochus’un eski Partya ve Baktriya

satraplıklarını tekrardan Selevkos otoritesine bağlama amacıyla başlattığı

seferde (M.Ö. 208), önce Hirkanya üzerine gittiği ardından yönünü Baktriya’ya

çevirerek Arius Nehri Savaşı’nda Euthydemos’un ordularını yenip Baktra’yı

kuşattığı ve muhasaranın neredeyse 2 yıl sürdüğü70 göz önüne alındığını göçebe

ordalarının Baktriya bölgesi sınırlarını sıkıştırdıkları tarih M.Ö. 206/205 gibi

görünmektedir. Öyle ki bu tarihin, Mo-tu’nun Tung-hu seferinden sonra Batı’ya

yönelerek Yüeh-chih’lere saldırdığı tarihle bağlantılı olduğu açıktır. Hulasa,

Mo-tu’nun Tung-hu’lardan sonra Batı’ya Yüeh-chih’ler ve başka diğer

kavimlere yaptığı hücum – özellikle Yüeh-chih’lerin doğu ve kuzeydeki

yayılma sahalarından sürülmesi – Doğu Saka gruplarında ciddi bir rahatsız

uyandırmış ve bunun sonucu olarak Batı yönünde bir Saka hareketi

gerçekleşmiştir.

Bu birinci seferden sonra Mo-tu (ikt. M.Ö. 209-174) ve oğlu Lao-shang

C’hi-yu (ikt. 174-161/160) zamanlarında Yüeh-chih’ler üzerine sonuçları çok

ağır olan birer sefer daha düzenlenmiştir. Hangi Hun C’han-yü’sünün

döneminde olduğu kesin olmamakla birlikte söz konusu askeri seferlerin

sonucunda Yüeh-chih’ler, Kansu’daki anavatanlarından çıkarak İli-Çu

Havzası’ndaki ikinci yurtlarına göç etmek zorunda kalmışlardır. Han imparatoru

Hsiao Wen’in (Wen-ti) saltanatının 3. yılı yaz mevsiminde (M.Ö 177), Hunların

Sağ Bilge Beyi Sarı Nehrin güneyine inerek sınır ihlali yapmış ve Çin

topraklarını yağmalamıştı. Buna karşılık Wen-ti, Mo-tu’yu yüklü miktarda

hediyelerle birlikte bir de mektup yollamış, durumu açıklayarak uyarmıştır.

Bunun üzerine ertesi yıl (M.Ö. 176) Mo-tu da Han devletine bir cevabî mektup

yollamıştır. Mo-tu mektubunda, Sağ Bilge Beyi’ni cezalandırarak onu Yüehchih’lerin üzerine gönderdiğini; Yüeh-chih’lerin ağır bir yenilgiye uğratıldığını

Kingdoms of Central Asia”, History of Civilizations of Central Asia, vol. II, UNESCO, Paris,

1994, s. 97-98.

69 Loeschner,a.g.m., s. 1; Polybius, Histories, 1962: [Kitap11, böl. 34]

http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234%3Abook%

3D11%3Achapter%3D34.

70 A. D. H. Bivar, “History of Eastern Iran”, The Cambridge History of Iran, vol. III (1), 1990, s.

187-188.

Egemen Çağrı Mızrak

[386]

ayrıca Lou-lan, Usun, Hu-chieh ve yakınlarındaki 26 ülkenin tamamının

Hunlara katılarak “yay çeken kavimlerin” tek bir aile içinde toplandığını

yazmıştı71. İmparator Wen-ti, hükümdarlığının birinci devresinin altıncı yılında

(M.Ö 174), Mo-tu’ya bir mektup daha yollar, fakat bu mektup gönderilikten

kısa bir süre sonra Mo-tu ölür; “… kısa bir süre sonra Mo-tu ölünce, oğlu Chiyü başa geçti ve ona Lao-shang Ch’an-yü unvanı verildi”

72. Bu kayıtlara göre

Mo-tu’nun Sağ Bilge Beyi’nin Yüeh-chih’lere yaptığı hücum M.Ö. 177/176

senesidir.

Shih-chi ve Han-shu’dan öğrendiğimiz kadarıyla Mo-tu’dan sonra Hun

tahtına oturan Lao-shang, bir anlamda babasından devr aldığı misyonu devam

ettirmiştir. Yüeh-chih’lere saldırmış, savaş alanında esir alınan Yüeh-chih

hükümdarını öldürerek kafatasından içki kâsesi yaptırmıştır73. Savaşın tam tarihi

bilinmemektedir, lakin savaşın neticesinde bakıldığında krallarının kafası

kesilen mağlup Yüeh-chih’lerin büyük bir utanç içinde bulundukları

muhakkaktır. Çin kaynaklarına göre Yüeh-chih’ler Baktriya sahasına işte bu acı

yenilgiden sonra gitmişlerdir:

[Han-shu 96A]: “Büyük Yüeh-chih’ler aslında göçebe bir devletti.

Hayvanlarıyla birlikte yer değiştirirlerdi. Gelenekleri Hsiung-nu’larla ile

aynıydı. [Vaktiyle] 100.000’den fazla okçu [askere sahiptiler ve bu] güçlerine

dayanarak Hsiung-nu’ları küçük gördüler. Esasen Tun-huang [ile] Ch’i-lien

arasında oturuyorlardı. Mo-tu Ch’an-yü zamanında [Hsiung-nu’lar] Yüehchih’leri mağlup etmiş [ve] Lao-shang Ch’an-yü Yüeh-chih [kralını] öldürüp,

kafatasından içki kâsesi yapmıştı. Yüeh-chih’ler bunun üzerine uzağa kaçarak

71 Han Hanedanlığı Tarihi (94 A/B), s. 13-14. Krş. [Shih-Chi 110]: Ögel, “Çin Kaynaklarına göre

Wu-sun’lar ve Siyasi Sınırları Hakkında Bazı Problemler”, s. 259.

72 Han Hanedanlığı Tarihi (94 A/B), s. 16.

73 Han Hanedanlığı Tarihi (96A/B), s. 36. Krş. [Shih-chi 123]: Pulleyblank, “The Wu-sun and

Sakas and The Yüeh-chih Migration”, s. 154. Laoshang Şanyü zamanında Yüeh-chih’lere

tattırılan acı mağlubiyet ve krallarının kafatasından içki kâsesi yapılmasına dair diğer bir

kanıta, Şanyü Hu-han-yeh dönemine ait Han-shu 94B’deki bir kayıtta rastlıyoruz: “Han

İmparatoru Yuan-ti zamanında M.Ö 43’lerde Şanyü Hu-han-yeh’e, sarayda rehin oğluyla

birlikte bir garnizon komutanını (Han Ch’ang) ve saray danışmanını (Chang Meng) elçi

sıfatıyla göndertmişti. İttifak yapıldıktan ve Ch’an-yü, Han imparatorunun vasalı olmayı kabul

edip onların sınırlarını koruma sözü verdikten sonra; Ch’an-yü, Meng, Han Chang ve devlet

ileri gelenleri Nuo Nehri’nin doğusundaki dağa çıkmış, bir kır at kurban etmişlerdi. Ch’an-yü

özel bıçağıyla atından bir parça kazıyarak içkisine katıp kaşıkla karıştırmıştı. Lao-shang

Ch’an-yü tarafından esir alınıp öldürülen Yüeh-chih kralının kafatasından yapılan içki

kabından birlikte içilerek kan andı yapmışlardı”: bkz. Han Hanedanlığı Tarihi (Bölüm 94

A/B), s. 57-58.

Yüeh-Chih’lerin Kökenleri ve Göç Süreçleri

[387]

Ta-Yüen’i geçip batıda Ta-hsia [devletine] saldırmış [ve] [onları kendilerine]

tâbi kılarak merkezlerini Kuei Nehri’nin kuzeyine kurmuşlardı. [Batıya]

gidemeyen küçük bir grup, Nan-shan’da, Ch’iang [kaviminin] koruması altına

girmiş [ve] Küçük Yüeh-chih’ler adını almıştı”74

.

Görüldüğü üzere hem Shih-chi hem de Han-shu’daki kayıtlara göre

Yüeh-chih’ler, Lao-shang’ın hücumundan sonra Kansu merkezli

anavatanlarından doğrudan Ta-hsia yani Baktriya’ya doğru harekete geçmişler,

yolda zayıf bir grup esas kitleden ayrılarak Tibet Platosunu geçip kuzey protoTibet kökenli Ch’iang kavminin himayesine girmişlerdir. Bu kayıtlardaki

anakronizmi, Shih-chi böl. 123 ve Han-shu böl. 61’de yer alan Chang-Ch’ien

biyografisi düzeltmektedir.

Hunlara çift taraflı cephe açmak ve Kansu koridoru bölgesini kolonize

ederek hem Hunlarla, Tibetli Ch’iang’lar arasındaki bağlantıyı kesmek hem de

çöller-dağlar ve stepler arasında uzanan tarım için elverişli toprakları Çinlilere

açmak isteyen meşhur Han imparatoru Wu-ti75, bu amaçla başarılı bir saray

görevlisi olan Chang’ı, baş düşmanları olan Hunlara karşı ittifak teklif etmesi

için Büyük Yüeh-chih’lere göndermişti. Chang-Ch’ien, İmparator Wu’nun

Chien-yüan saltanat devresinin (M.Ö. 140–135) ikinci yılında (M.Ö. 139)

yanına aldığı Tan-Yi ailesinin Hun kökenli kölesi Kan-fu ile birlikte yolcuğuna

başlamış [kafilesi yüz kişiden fazla idi], fakat çok geçmeden Hunlara esir

düşmüştür76. Dönemin Hun Şanyüsü olan Chün-Chen’in (ikt. M.Ö. 161/160 –

126)77 huzuruna çıkartıldığında, Şanyü ona “Yüeh-chih’ler bizim

kuzeyimizdedir. Han, nasıl olur da oraya elçi gönderebilir?...”

78 diyerek

serzenişte bulunmuştur. Şanyü bu cümlesiyle aslında çok önemli bir noktayı

belirtmiş oluyordu. Chang, yolculuğuna Kansu’daki Lung Dağları ile Sarı

Nehrin arasındaki Lung-hsi kentinde yola çıkmıştı ve kuvvetle muhtemel

Hunların güney-batıdaki mülklerini üzerinden geçen bir rota takip etmişti. Bu

bağlamda Şanyü de Chang’ın yakalandığı bölge üzerinden Yüeh-chih’leri

74 Han Hanedanlığı Tarihinde Batı Bölgeleri (96A-B), s. 36. Krş. [Shih-chi 123]: Pulleyblank,

“The Wu-sun and Sakas and The Yüeh-chih Migration”, s. 154.

75 Julia Lovell, The Great Wall, Grove Press, New York, 2006, s. 72-73.

76 [Han-shu 61]: Han Hanedanlığı Tarihinde Batı Bölgeleri (96A-B), s. 79, 81. Krş. [Shih-chi

123]: Taishan, “A Study of Saka History”, s. 54; Taishan, “A New Theory about Zhang Qian’s

Mission to the Western Regions”, 2006, s. 3-4.

77 Taishan, “A Study of Saka History”, s. 53; Pulleyblank, a.g.m., s. 156.

78 [Han-shu 61]: Han Hanedanlığı Tarihinde Batı Bölgeleri (96A-B), s. 79. Krş. [Shih-chi 123]:

Taishan, “A Study of Saka History”, s. 54; Taishan, “A New Theory about Zhang Qian’s

Mission to the Western Regions”, s. 4.

Egemen Çağrı Mızrak

[388]

kendilerinin kuzeyinde konumlandırmış olmalıdır ki bu da M.Ö. 139 civarında

Büyük Yüeh-chih’ler hâlâ İli-Çu Havzaları ve Issık Göl’ün kuzeyinde arz-ı

endam ettikleri anlamına geliyordu. Hunlar arasında bir tür esaret hayatı

yaşamaya başlayan Chang, onuncu yılda bir fırsatını bularak kaçmayı

başarmıştı. Tutsak olduğu yıllarda Büyük Yüeh-chih’lerin şiddetli bir Usun

saldırısı sonucunda uzun bir göçe koyulduğunu öğrenmiş ve kullandıkları göçyolu üzerinden giderek onları, Han’dan çok uzak bir bölgede, Çinliler tarafından

Ta-hsia şeklinde tesmiye edilen Baktriya’da bulmuştur. Batı’ya doğru hareket

eden Chang, onlarca gün gittikten sonra önce Ta-yüan’a (Fergana) varmış, Tayüan hükümdarı tarafından yanına rehberler ve tercümanlar verilerek K’ang-chü

ülkesine gitmesi sağlanmış ve K’ang-chü kralının da yardımıyla nihayet yeni

Yüeh-chih ülkesine ulaşması sağlanmıştır. Hunlara karşı Yüeh-chih’leri

kışkırtmayı başaramayan Chang Chien, yeni Yüeh-chih yurdunda bir yıldan

uzun bir süre kaldıktan sonra dönüş yolunda Hunlara tekrar esir düşmüştür. Ne

var ki şans yine onun yanındaydı. Şanyü Chün-Ch’en’in ölümü üzerine Hun

ülkesinde çıkan karışıklıktan faydalanarak bir yıllık kısa süreli bir tutsaklıktan

sonra kaçmayı başarmıştır79. Yaklaşık 13 yıl süren maceralı bir hayattan sonra

Yüan-shuo saltanat devresinin 3. yılında (M.Ö. 126)80 ülkesine ve sadakatle

bağlı olduğu imparatoru Wu’ya ulaştı. Kısaca belirtmek gerekirse Chang

Ch’ien’in göreve çıktığı M.Ö. 139 senesi civarlarında Büyük Yüeh-chih’ler İliÇu Havzalarındaki ikinci yurtlarında; Chang’ın Hunlar arasında geçirdiği 10

yıldan sonra kaçmayı başardığı dönemde yani M.Ö. 129 civarında ise Büyük

Yüeh-chih’ler Baktriya’daki üçüncü ve nihai yurtlarındaydılar.

Şimdi, elimizdeki önemli bir kaydı daha aktararak esas meseleyi yani

Yüeh-chih’lerin İli-Çu Havzaları ve Issık Göl dolaylarına yaptıkları göçün

hangi Hun hükümdarı zamanında yapıldığına dair soruyu cevaplandırmaya

çalışalım. Hunları kontrol altına alarak onları Han yönetim sistemine çekmeyi

ve yeni bir stratejik politikayla vasallaştırılmış Hunların gücünden yararlanmayı

düşünen bilge danışman Chia-İ/Jia Yi, Wen-ti’nin ilk hükümdarlık-evresinin 8.

yılında (M.Ö. 172) sunmuş olduğu önergede Çin sınırlarını taciz eden Yüeh-

79 [Han-shu 61]: Han Hanedanlığı Tarihinde Batı Bölgeleri (96A-B), s. 80. Krş. [Shih-chi 123]:

Taishan, “A New Theory about Zhang Qian’s Mission to the Western Regions”, s. 4-5.

80 Taishan, “A Study of Saka History”, s. 54; Pulleyblank, “The Wu-sun and Sakas and The

Yüeh-chih Migration”, s. 154; Xinru Liu, “Migration and Settlement of the Yuezhi-Kushan”,

s. 267.

Yüeh-Chih’lerin Kökenleri ve Göç Süreçleri

[389]

chih’lerden söz etmişti81. Bu bilgi, Lao-shang döneminde Yüeh-chih’lerin hâlâ

“eski toprakları” civarlarında ve Çin sınırlarına yakın bölgelerde yaşadıkları

anlamına gelebilir. G. Haloun’un çalışmasından etkilenen Maenchen-Helfen’e

göre Şanyü Lao-shang zamanında Hunlarla yapılan çetin savaşlar sonucunda

Huang-ho’nun batısında Kansu ve Ning-hsia’daki topraklarından göç eden

Yüeh-chih’ler, Batı’ya hareket ettiler. Yolda ikiye bölünerek, Büyük Yüeh-chih

denilen esas kol Tanrı Dağları’nın kuzeyi, Yukarı İli, Çu ve Narin bölgelerinde

arz-ı endam eden Saka boylarının topraklarına girdiler ve onları mağlup ederek

30 yıl kadar ikamet edecekleri bu sahaya yerleştiler82. Küçük Yüeh-chih

denilecek olan zayıf kol ise kuvvetle muhtemel Tibet Platosu ile kuzeyindeki

Kansu Koridoru ve Tarım Havzası arasında adeta doğal bir sınır görevi gören

Altun Tag’ın (Altın Dağ) doğu cenahıyla Ch’i-lien Dağları civarlarına83

,

Kokunor Gölü çevresine yerleşecektir84

.

Hulasa, biz, Yüeh-chih’lerin, İli-Çu Havzaları ve Issık Göl’ün kuzey

bölgesindeki ikinci ikametgâhlarına, Mo-tu zamanında değil de Lao-shang

zamanında indirilen darbe sonucunda yani M.Ö. 172-161/60 arası bir tarihte göç

etmiş olma ihtimalini daha yüksek görüyoruz85. En azından şunu söyleyebiliriz

ki Yüeh-chih’ler M.Ö. 177/76 – 161/60 arasında bir tarihte Hunlardan yedikleri

darbe ya da darbelerin sonucunda İli ve Çu Havzaları’ndaki topraklara kesin

olarak göç etmişler; yolculuk sırasında içlerinden zayıf olan bir grup esas

kitleden ayrılarak Tibet Platosu’na yerleşmiştir. Daha sonra Baktriya bölgesine

hareket edecek olan İli-Çu sahasındaki esas kol Büyük Yüeh-chih, sığınmacı

kol ise Küçük Yüeh-chih adını almıştır.

Şimdi, Yüeh-chih’lerin göç serüvenindeki son iki döneme geliyoruz.

Lakin bu noktada devreye yeni bir aktör girmektedir; Usun kavmi ve onların

“Kunmo”86 adı ya da unvanıyla bilinen karizmatik liderleri. Abel-Remuza ve

81 Taishan, “A Study of Saka History”, s. 53; C. T. Sanft, Rule: A Study of Jia Yi’s Xin Shu, St.

Paul: Minnesota, 2005, s. 284-85.

82 Maenchen-Helfen, “The Yüeh-chih Problem Re-Examined”, s. 71.

83 Maenchen-Helfen, “The Yüeh-chih Problem Re-Examined”, s. 71.

84 Anup Rej, “Scythians and Sarmatians (Migration of the Aryan Tribes)”, The Royal Norwegian

Embassy, Bangkok, 2003, s.6; Aradi, a.g.m., s. 46.

85 Craig Benjamin bu ilk büyük göç tarihini M.Ö. 162 civarları olarak verirken, Rosenfield ise

M.Ö. 165 civarı olarak göstermektedir: bkz. C. Benjamin, “The Yuezhi Migration and

Sogdia”, 2003: http://www.transoxiana.org/Eran/Articles/benjamin.html; Rosenfield, The

Dynastic Arts of the Kushans, s. 10.

86 Kunmo/Kunmi unvan ya da ismini, gramer bakımından inceleyen K. Shiratori, kunmo (kuənmak [Bag], kuən-miya [Biya], kuən-bian) olarak okumuş ve Türkçe lügat üzerinden neticede

bunun, Khan-beg (Khan-biy) unvanının Çinceye aktarılmış şekli olduğuna kanaat getirmiştir;

Egemen Çağrı Mızrak

[390]

Klaproth, Usunların ırki olarak Indo-Got ahalisine mensup oldukları hipotezini

ortaya koyarken (bu görüş, bilim çevrelerince destek bulmamış ve yitipgitmiştir); Ting-ling uzmanı Grumm-Grjimaylo onların kökeninin Türk – İndoGot karışımı bir ırk olduğu kanaatindeydi. F. Grenar ise Jeti-su yani Yedisu

bölgesi Usunlarının Fino-ugor kökenli olduğu teorisini ileri sürmüştür87. Halk

bazında ise Usunlar, V.V. Grigoriev, T. Kingsmill, G. Vernadsky ve daha sonra

A. N. Bernshtam ve S. P. Tolstov gibi meşhur bilim adamlarınca Saka/İskit

kabilelerinden olan ve İndo-İrani kabul edilen “As”’lar ile yani Strabo’nun

“Asi/Asii”’leri ve Pompeus Trogus’un “Asian/Asianos”’larıyla özdeşleştirilmiş;

yine aynı teori üzerinden hareket eden İsveçli Jarl Charpentier de

anavatanlarının Doğu Türkistan olduğunu ileri sürdüğü As ve Alanlar’ın

günümüz Osetleri’nin ataları olduğunu, Usun’un da “As (veya Os)” teriminin

bozulmuş bir transkripsiyonundan başka birşey olmadığını ileri sürerek onları

da (As-Alan halkı bağlamında) bugünkü Osetlerle ilişkilendirmiştir. I. I.

Umnyakov ise uzunca bir süre hiçbir itiraz gelmeyen bu konuda, “ses benzerliği

dışında hiçbir bir kanıt” bulunmadığını söyleyerek As-Usun aynileştirmesine

karşı çıkmıştır88. Tarihçi ve etnograf N. A. Aristov, bir yığın tarihsel-etnografik

materyale dayanarak kadim Usunların Türkçe konuşan bir halk olduğunu ve

Yenisey Kırgızları’nın batı kollarından biri oldukları sonucuna varmıştır89. Altı

yıl sonra, Japon tarihçi K. Shiratori, Çin hanedan yıllıklarında geçen Usunlara

ait unvan ve isimleri deşifre ederek Aristov’un hipotezini doğrulamıştır. Bu

görüş aynı zamanda F. Hirt, O. Franke, J. Marquart ve kısmen de P. Pelliot gibi

büyük sinologlar tarafından da kabul görmüştür90. Usunlar üzerine muhtelif

çalışmalar yapan Çinli bilim-adamı Qian Boquan, Usunların kökensel

bağlantıları hususunda pek çok milletinin adının geçmesine rağmen konunun

Marquard Kun-beg – Kun-biy; L. Bazin ise Kün-bag – Kün-bai – Kün-Byan şekillerinde

okumuşlardır. Bkz. Yu. Zuev, “Ethnic History of Usuns”, Archeology and Ethnography, c.

VIII, Alma-Ata, 1960, s. 12.

87 Zuev, “Ethnic History of Usuns”, s. 5. Grumm-Grjimaylo’nun bu konudaki görüşleri için ayrıca

bkz. G. Ye. Grumm-Grjimaylo, Zapadnaya Mongoliya i Uryanhayskiy Kray, Akademiya Nauk

SSSR, Leningrad, 1926, s. 5-7.

88 Zuev, a.g.m., s. 6.

89 Zuev, a.g.m., s. 6.

90 Zuev, a.g.m., s. 7. Ayrıca bkz. K. Shiratori, Uber die Wu-sun Stamm in Zentral Asien, Keleti

Szemle II-III, Budapest, 1902, s. 103-140; F. Hirth, Nachworte zur Inschrift des Tonjukuk, St.

Pb., 1898, s. 49; Otto Franke, Chinesische Quellen zur Kenntnis der Turkvolker und Skythen

Zentralasiens, Berlin, 1904, s. 21; J. Marquart, Uber das Volkstum der Komanen, Berlin, 1914,

s. 69; P. Pelliot, “A propos des Comans”, Journal Asiatique, Nisan-Haziran 1920, s. 138.

Yüeh-Chih’lerin Kökenleri ve Göç Süreçleri

[391]

ağırlıklı olarak Türkler – Yüeh-chih’ler üzerinde yoğunlaştığını

belirtmektedir91

.

Chang-Ch’ien’in raporlarında, yukarıda olası kökenlerinden

bahsettiğimiz Usun kavminin efsanevi hükümdarı “Kunmo” hakkında detaylı

malumat verilmiştir. Kayıt, bu iki kaynakta bazı farklılıklarla yer almış olsa da

biz burada meselenin tartışmasına girmeyeceğiz. Genel itibariyle Han-shu böl.

61’deki kayıt daha kapsamlı ve tarihsel gerçekliklerle daha uyumlu olduğu için

esas olarak onu kullanacağız, lakin Shih-chi 123’deki bazı önemli detaylara da

yer vererek en olası senaryo dâhilinde söz konusu kaydı kısaca özetlemeye

çalışacağız. Hikâyeye göre Kunmo, henüz bebek yaştayken Usun hükümdarı

olan babası Nan-tou-mi, Yüeh-chih’ler tarafından öldürülmüş ve toprakları işgal

edilmişti. Kaçabilen Usunlar ise Hunlara sığınmıştı. Bu arada Yüeh-chih’ler ve

işbirlikçilerine karşı Kunmo’yu saklayan Yabgu [Hsi-hou] Pu-chiu, bebekle

ilgili birtakım doğa-üstü olaylara şahitlik etmiş – bir dişi kurdun bebeği

emzirdiğini, gagasında et parçası tutan bir karganın/kuzgunun da onun etrafında

dönüp durduğunu görmüştü – ve onun “kut” sahibi olduğuna kanaat getirerek

Hun Şanyüsü’nün huzuruna getirmişti. Şanyü, çok etkilendiği ve sevdiği bu

bebeği himayesi altına aldı. Kunmo, artık tam anlamıyla yetişkin bir erkek

olunca Şanyü onu askeri faaliyetlerde görevlendirdi. Elde ettiği zaferlerle büyük

ün kazandı. Başarılarına binaen Hun Şanyüsü, Kunmo’yu “Batı

Duvarının/Bölgelerinin” ebedi muhafızı tayin etti ve babasının emaneti olan

Usun halkını ona geri verdi. Bundan sonra Kunmo daha bağımsız hareket

etmeye başladı ve çevresindeki küçük ülkelere saldırılar düzenledi. Bir süre

sonra kendisine bağlı ve tamamı savaş alanında deneyimli birkaç 10000 gözü

pek okçuya sahip olmuştu. Yeterince güçlendiğinde babasının öcünü almak için

Şanyü’den izin istedi. Böylece Batı’ya doğru hareket etti ve Büyük Yüehchih’lere taarruz ederek onları ezdi. Büyük Yüeh-chih’ler ise bir kez daha

Batı’ya doğru göç ettiler ve Ta-hsia’ya yani Baktriya bölgesine göç ettiler.

Kunmo, kendi halkını tam anlamıyla bir araya getirdi ve orada oturup kaldı.

Ordusu gittikçe güçlendi. Biat ettiği Şanyüsü öldüğünde ise artık ne Hun

sarayına uğrayıp itaat arz etmek ne de onlara hizmet etmek istiyordu.

Binaenaleyh, Hunlar onun üzerine ordu sevk etti fakat yenilgiye uğradılar. Bu

hadiseden sonra Hunların tamamı, bu Usun kralının ilahi bir güce sahip

91 Romgard, “Ancient Human Settlements in Xinjiang and the Early Silk Road Trade”, s. 35: dn.

94.

Egemen Çağrı Mızrak

[392]

olduğuna daha da çok inandı ve ondan uzak durdular92. Kayıtlar, tüm bu

süreçler zarfında Kunmo’nun sanki tek bir Şanyü’ye bağlı olduğu hissi

yaratmıştır. Lakin kronolojik olarak imkânsız gözüken bu durum,

araştırmacıların tarihsel süreçler göz önünde bulundurularak yaptıkları

tahminlerle şekillenmiştir. Hadiselerin tarihsel gidişatına bakıldığında

Kunmo’nun Mo-tu döneminde himaye altına alındığı görüşü ağır bassa da

bunun tam olarak ne zaman gerçekleştiği hususunda yine tartışmalar söz

konusudur. Şimdi bu tartışmalara girmeyeceğiz, fakat Chang Ch’ien’in

raporlarından anlaşıldığı üzere Kunmo’nun, Yüeh-chih’leri Baktriya’ya sürme

hadisesi M.Ö. 130 civarlarında gerçekleşmişti ve Kunmo’nun bu dönemde bağlı

olduğu Şanyü, kesinlikle Ch’ün Chen (M.Ö. 161/160-126) idi. Dolayısıyla onun

ölümünden sonra da artık Hunlara bağımlı bir vasal devlet olmak yerine

tamamen bağımsız bir statüye geçmek istemiş ve bu arzusunu da

gerçekleştirmeyi başarmıştı.

Batı kaynaklarının M.Ö. 145-140 arasıyla tarihlendirdiği, Karadeniz’in

doğu sahillerinden Sir-derya’nın batı kıyılarına kadar uzanan geniş bir

coğrafyayı kapsayan ve nihayetinde Greko-Baktriya Krallığı’nın sona ermesine

sebep olan meşhur Saka istilasının başlangıcının ya da bir başka deyişle bu istila

dalgasını tetikleyen hadisenin; Kunmo’nun, Batı Bölgeleri Muhafızlığı

makamına tayin edilmeden önce ya da sonra Hun hükümdarına bağlı olarak Batı

sınırlarında gerçekleştirdiği askeri faaliyetlerle ilişkili olduğu kanısındayız.

Babasının intikamını almayı adeta kendisine bir görev edinmiş olan

Kunmo’nun, M.Ö. 145 civarlarında İli-Çu bölgesindeki Yüeh-chih’ler ve

onlarla konfederatif bir şekilde yaşadıkları anlaşılan Sakalar üzerine muhtelif

hücumlar tertip etmesi ve bu saldırılardan önemli darbeler alarak toprak

kaybeden veya kendi iktidarlarıyla sorunlar yaşayan Yüeh-chih ya da Saka

boylarının da bir şekilde Batı’ya kaçarak kendilerine katılan başka gruplarla

birlikte büyük bir göç hareketi başlatmaları kuvvetli bir ihtimaldir. Bilindiği

gibi göçebe devletler ya da imparatorluklarda, otorite zafiyetlerinin yaşandığı

dönemlerde bu gibi süreçlerin yaşanması olağandı.

92 [Shih-chi 123]: E. G. Pulleyblank, “The Wu-sun and Sakas and the Yüeh-chih Migration”, s.

155; [Han-shu 61]: Pulleyblank, “The Wu-sun and Sakas and the Yüeh-chih Migration”, s.

156-157. [Han-shu 61]’deki kayıt için ayrıca bkz. Taishan, “A Study of Saka History”, s. 131;

Han Hanedanlığı Tarihinde Batı Bölgeleri (96A-B), s. 84. Pulleyblank’ın Batı Duvarı ya da

Batı Hisarı hakkındaki açıklaması için bkz. Pulleyblank, a.g.m., s. 155: dn. 4; Taishan, a.g.m.,

s. 132, 142-143: dn. 4.

Yüeh-Chih’lerin Kökenleri ve Göç Süreçleri

[393]

Başlangıç nedenini, Kunmo’nun saldırılarına ve istilalarına bağladığımız

bu göç hareketinin Batı Türkistan’da yarattığı sarsıntının etkilerini Batılı

kaynaklardan öğrenmekteyiz. Yunan kökenli Strabon, Coğrafya isimli eserinde,

Saka kabileleriyle ilgili malumat verirken Greko-Baktriya Krallığı topraklarının

işgale uğradığı söz konusu saldırılar hakkında şunları yazmıştır [Kitap XI, Böl.

8, frag. 1-4]:

“… İçlerinde en meşhur olanları Iaxartes’in diğer tarafındaki, Sacae ve

Soğdiyana’nın karşısındaki ülkeden gelen ve Baktriya Greklerini süren Asii,

Pasiani, Tochari, Sacarauli kabileleridir… Baktriya’yı işgal ettiler.

Ermenistan’ın verimli arazilerinin büyük bir kısmını ele geçirdiler ve buralara

kendi adlarını verdiler, Sacasen. Hatta onlar Karadeniz [Euxine] yakınlarına

yerleşen ve şu an Pontici denilen Kapadokyalılar’ın topraklarına kadar

ilerlediler”93

.

M.Ö. 145-140 civarında iki kol üzerinden gerçekleşen bu Saka göçünde;

Strabo’nun bahsettiği Batı yönünde hareket eden kol, Greko-Baktriya

Krallığı’nın merkezi otoritesinin son bulmasına neden olmuştur94. M.Ö. 140

civarında Greko-Baktriya Krallığı kesin olarak yıkılmıştı95, son kralları ise M.Ö.

141/40’lara kadar hüküm süren Heliocles idi96. Strabo’nun da belirttiği gibi bu

şiddetli saldırı dalgası öylesi geniş bir coğrafyayı kapsıyordu ki Baktriya

sahasının yanı sıra Ermenistan ve Karadeniz’in doğu kesimlerini de içine

almıştı. Helmend Havzası’nın Sakalarla dolması nedeniyle bölge, Sakastan

(daha sonraki ismi Sistan) adıyla anılmaya başlanmıştı. Pamirler üzerinden

Kuzey Hindistan’a giren diğer kol ise Greko-Baktriya devletinin bir uzantısı

olan İndo-Grek Krallıkları ile çarpışmış ve bölgede önemli fetihler

yapmışlardır97. Trogus Pompeius ise genel olarak Saka şeklinde tesmiye edilen

dört kuvvetli göçebe boy arasında vuku bulan iktidar mücadelesi hakkında

önemli bilgiler vermektedir. Justin’in Epitome’undaki Trogus Pompeius’un

93 The Geography of Strabo, s. 245-246.

94 Bregel, An Historical Atlas of Central Asia, s. 8.

95 Tarn, Greeks in Bactria and India, s. 272-273; A. K. Narain, The Indo-Greeks, The Clarendon

Press, Oxford, 1957, s. 141.

96 Bregel, a.g.e., s. 8.

97 M.Ö. 185 civarlarında Greko-Baktriya kralı Demetrius I, güneyindeki Hindikuş Dağları’nın

ötesine yani Hindistan coğrafyasında işgal hareketine girişti. M.Ö. 171 civarlanda

Hindistan’dayken bir Yunan soylusu olan Eucratides tarafından altedildi. Kuzey

Hindistan’daki fetih misyonunu devralan Eucratidesle birlikte bağımsız bir İndo-Grek

devletinin de temelleri atılmış olacaktı. Hindistan’daki bu Yunan devleti M.S. I. Yüzyılın ilk

yıllarına kadar ayakta kalacaktı; Bregel, a.g.e., s. 8.

Egemen Çağrı Mızrak

[394]

prologlarında belirtilen (Kitap XLI): [deinde quo regnante Scyhicae gentes,

Saracae et Asiani, Bactra occupauere et Sogdianos] = “İskit kabileleri Saraucae

ve Asiani, Baktriya ve Soğdiyana’yı ele geçirdiler”98; ve (Kitap XLII): [Reges

Tocharorum Asiani interitusque Saraucarum] = “Tocharların (Tochari/ Thocari/

Thogarii) kralları Asiani’ler, Sarauca/Sacarauca’lara son verdiler”99. Trogus’un

Sarucae ve Asiani’sinin Strabo’nun Sacarauri ve Asii’siyle aynı kabileler

olduğu muhakkaktır100

. Tüm bu veriler ışığında Sir-derya’nın ötesinden gelen

ve Batılılar tarafından Saka kabileleri olarak tesmiye edilen dört atlı-savaşçı

bozkırlı boyun, Greko-Baktriya Krallığına son verdiğini ve devamında Baktriya

ile Soğdiyana’nın bu grupların işgali altına girdiğini anlıyoruz. Trogus’un

devreye girmesiyle de Toharların efendileri konumundaki Asiani’lerin,

Sacarauri’lere saldırarak onları da itaat altına aldıklarını görüyoruz.

Doğu Türkistan’dan başlayarak Afganistan – Tacikistan sahasında

nihayetlenen, Yüeh-chih göçlerinin son safhasına gelmiş bulunmaktayız. Daha

öncede belirttiğimiz gibi Chang Ch’ien’in raporlarında, Kunmo’nun babasının

intikamını aldığı kesin bir zaferle, Büyük Yüeh-chih’leri tarumar ettiğini ve

sonuncularında Baktriya’ya göç ettiklerini belirtmiştir. Batı kaynaklarından

alınan bazı haberler ve daha da önemlisi arkeolojik vesikalar bu durumu

desteklemektedir. Yüeh-chih’lerin Kansu’dan Baktriya’ya uzanan göç yollarına

ilişkin arkeolojik çalışmalar yapan ve bu araştırmalar sonucunda Kansu – Issık

Göl – Zerefşan Vadisi – Kuzey Baktriya bölgelerinde Yüeh-chih’ler ve onların

göç yollarıyla ilişkili olarak bir dizi maddi kültür kalıntıları bulan

Zadneprovsky’e göre Yüeh-chih’ler güney-batı Fergana’daki kısa süreli bir

konaklamanın ardından (M.Ö. 133/2 kışı ya da 132/1) K’ang-chü devletinin

sınırlarına girmişlerdi101. K’ang-chü devleti ise “kaybedecek bir şeyi olmayan”

bu kavimle olası bir çatışmayı engellemek amacıyla onların Zerefşan

Vadisi’ndeki “küçük krallıklar”102 üzerinden geçerek gitmelerine engel

98 Marquard’ın bu metni tercümesi ve izahı şu şekildedir: “İskit kabileleri Saraucarum’lar

Baktriya’yı, Asiani’ler ise Soğdiyana’yı işgal ettiler”; bkz. J. Marquart, Ērānšahr: nach der

Geographic des Ps. Moses Xoranac’i, Weidmannsche Buchhandlung, Berlin, 1901, s. 205;

Maenchen-Helfen, “The Yüeh-chih Problem Re-Examined”, s. 74.

99 Maenchen-Helfen, “The Yüeh-chih Problem Re-Examined”, s. 74.

100 O. Maenchen-Helfen, a.g.m., s. 74; Taishan, “The Origin of the Kushans”, s. 6.

101 Y. A. Zadneprovsky, “Migration Paths of the Yueh-chih based on Archeological Evidence”,

Circle of Inner Asia Art Newsletter, No. 9, London, 1999, s. 3-6.

102 Walter, Han-shu’da anlatılan ve Tang-shu’nun müellifi tarafından yorumlanarak aktarılan

kayda dayanarak K’ang-chü’nün (Soğdiyana’nın bazı belli başlı kentleriyle beraber başka

diğer komşu kentlerden oluşan bölgedir) 5 küçük krallığının şunlar olduğunu belirtir: Čač

Yüeh-Chih’lerin Kökenleri ve Göç Süreçleri

[395]

olmamıştı. Han İmparatoru Wu-ti’nin sadık diplomatı C’hang-Ch’ien’in

raporları ve Zadneprovsky’nin arkeolojik araştırmalarından anlayabildiğimiz

kadarıyla kuvvetle muhtemel M.Ö. 131/130 civarlarında Büyük Yüeh-chih’ler

Baktriya’ya ulaşmış ve bölgeyi kontrol altına almışlardır. Hans Loeschner, son

araştırmalar ve arkeolojik vesikaları değerlendirerek, Büyük Yüeh-chih’ler

Baktriya sahası başta olmak üzere eski Greco-Baktriya topraklarını istila

hareketinin tıpkı M.Ö. 145-140 senelerinde vuku bulan Saka istilasıyla benzer

bir şekilde, hem doğudan (Amu-derya’nın aşağısından Comedai yoluyla) hem

de batıdan (Soğdiyana’daki Zerefşan ve Kaşka-derya Vadilerini geçerek)

gerçekleştirilmiş olduğunu iddia etmiştir103

.

Büyük Yüeh-chih’lerin bu uzun göç hareketinin etkileri, bilhassa

Partya’nın doğu sınırlarında ortaya çıkarttığı kargaşa nedeniyle Batı

kaynaklarındaki yerini almıştır. Konfederatif bir yapıdan teşkilatlı bir devlet

haline dönüşen Dahae Sakaları’nın Parni sülalesinden inme Partlar,

hükümdarları Arşaklı Mithrades I (Mitadres) (M.Ö.171-139/138) döneminde

çıkışa geçmiş, Partya’dan Horasan’a ve Elbruz Dağları’nın doğusuna kadar

uzanan bir coğrafya’da hüküm süren beş Selevkos idarecisi, onun kılıcının

keskinliğini tatmak zorunda kalmıştı. Babil ve Selesya’yı Selevkoslar’dan

almayı başaran Part kralı, daha sonra Hirkanya (Hyracania) – hemen hemen

Partya ve Hazar Denizi arasındaki bölgeye verilen isim – üzerine yönelip

bölgeyi kontrol altına almış ve ardından da birlikleri Susa’yı ele geçirmeyi

başarmıştı. Bu arada Doğu’da ise otoritesini İndus Nehri’ne kadar genişleten bu

büyük hükümdar M.Ö 139/138’de öldüğünce yerine 43 yaşındaki oğlu Phraates

II (M.Ö. 139/138 – 128) geçti104. Arşaklı hükümdarı Phraates II (M.Ö. 132/31-

128/27), Antiochus VII Sidetes’i (M.Ö. 139/38-129) Medya’da vuku bulan

savaşta ortadan kaldırmış (M.Ö. 129); lakin, Selevkos hâkimiyetindeki Suriye

topraklarına akın yaptığı sırada (M.Ö. 129 civarı) Kuzey-doğudan topraklarına

yönelen Saka hücumunu haber alınca geri dönerek onlara karşı savaşmıştı105

.

Ertesi yıl Sakalara karşı gerçekleştirdiği bir sefer sırasında ise onlar tarafından

(Çaç/Taşkent), Bocāra (Buhara), Kešš (Keş/Şehrisebz) , Kuşaniye (Semerkant’ın batısı) ve

Khwarizm (Harezm/Hive); bkz. M. N. Walter, “Sogdians and Buddhism”, Sino-Platonic

Papers, Kasım 2006, s. 6.

103 Hans Loeschner, “Notes on the Yuezhi – Kushan Relationship and Kushan Chronology”,

Oriental Numismatic Society, s. 20.

104 Garthwaite, The Persians, s. 76.

105 F. Assar Gholamreza, “A Revised Parthian Chronology of the Perios (165-91 BC.)”, s. 98,

104-105, Greek and Hellenistic Studies, ed. Edward Dabrowa, vol. 11, Jagiellonian University

Press, Krakow, 2006.

Egemen Çağrı Mızrak

[396]

öldürülmüştü (M.Ö. 128/127)106. Yerine geçen amcası Artabanus’un (M.Ö. 127-

26/126-22)107 kaderi de yeğeninden farklı olmamıştı. Part topraklarına yayılan

Saka gruplarından biri olarak görülen Thogarii/Tohar’lar üzerine düzenlediği

bir seferde, savaş alanında kolundan [zehirli bir okla]108 vurularak

öldürülmüştü109. Görüldüğü üzere Büyük Yüeh-chih’lerin Baktriya sahasına

gelişiyle birlikte, M.Ö. 129-127/126 yılları arasında Part İmparatorluğu’nun

doğu - kuzeydoğu sınırlarında ciddi sorunlar ortaya çıkmış, “Saka” olarak

adlandırılan atlı-savaşçı gruplara karşı giriştikleri mücadelelerde iki

imparatorlarını kaybetmişlerdir.

Çin kaynaklarında anlatılan haberlerden anlaşılacağı üzere Baktriya

sahasına giren Yüeh-chih’ler, bölgeyi kolaylıkla ele geçirmişler ve pay-i

tahtlarını da Amu-derya Nehri’nin kuzeyine kurmuşlardı110. Tek bir hükümdarın

idaresi altında merkezi bir otoritenin bulunmadığı bu ülke küçük yerel

derebeyliklerle kaplı idi. Han-shu 96A Batı Bölgeleri “Ta Yüeh-chih”

maddesinde Büyük Yüeh-chih’lerin Ta-hsia yani Baktriya’yı neden kolay işgal

ettikleri ve bölgenin idari konumu şu şekilde anlatılıyordu: “Esasen Ta-hsia

[ülkesinde] [tek bir] büyük idareci veya yönetici yoktu. Şehirlerin çoğunda

küçük idareciler bulunurdu. Halkı zayıftı ve savaşmaktan korkardı. Bu yüzden

Yüeh-chih’ler [buraya] geldiklerinde hepsi [onlara] tabi oldu…”

111

. XII.

Yüzyıla ait Kalhana’nın Rajatarangini [Krallar Nehri]112 isimli Sanskritçe

106 [kitap 42, frag. I]: Justin, Epitome of the Philippic History of Pompeius Trogus, trans. by J.

Selby Watson, George Bell & Sons, London, 1886, s. 278; Gholamreza, “A Revised Parthian

Chronology of the Perios (165-91 BC.)”, s. 105; Enoki et al, “The Yüeh-chih and Their

Migration”, s. 175. Ayrıca bkz. , [Arsăces]: Harry T. Peck, Harpers Dictionary of Classical

Antiquities, Harper&Brothers, New York, 1898, s. 133.

107 Gholamreza, “A Revised Parthian Chronology of the Perios (165-91 BC.)”, s. 116. Justin’deki

Artabanus’un tahta geçme tarihini ya da numizmatik verilere bakıldığında bu kişinin Bagasis

mi yoksa Artabanus I (M.Ö. 126-122) olup olmadığı meselesini tartışmıştır bkz. aynı eser, s.

112-129. Debevoise (1938) ise Artabanus’un ölüm tarihini M.Ö. 124/23 olarak gösterir; bkz.

Enoki et al, “The Yüeh-chih and Their Migration”, s. 175: dn. 15.

108 Gholamreza, a.g.m., s. 112.

109 [kitap 42, frag. II]: Justin, Epitome of Pompeius Trogus, s. 278.

110 Shih-chi 123 ve Han-shu 96A’da, Fergana’yı (Ta-yüan) geçen Yüeh-chih’lerin Baktriya’ya

(Ta-hsia) ulaştıkları, ve merkezlerini Amu-derya’nın (Kuei-shui) kuzeyine kurdukları

yazılmaktadır. Bkz. Han Hanedanlığı Tarihi’nde Batı Bölgeleri (96A/B), s. 36. Krş. Taishan,

“The Origins of the Kushans”, s. 2-3; Taishan, “A Study of Sakā History”, s. 55-56.

111 Han Hanedanlığı Tarihi’nde Batı Bölgeleri (96A/B), s. 36. Krş. Taishan, “The Origins of the

Kushans”, s. 2-3

112 Encyclopædia Britannica, “Rajatarangini”, Encyclopædia Britannica Online, Web. 10 Oct.

2012.

Yüeh-Chih’lerin Kökenleri ve Göç Süreçleri

[397]

kroniğinde, Baktriya’daki halkın hiç savaşmadan Yüeh-chih’lere boyun eğdiği

bildirilmektedir113

. Bu da kuvvetle muhtemeldir ki Strabo’nun faillerden

dördünün adının bildirildiği M.Ö. 145-140 civarlarındaki Saka hücumlarıyla

esasında Greko-Baktriya Krallığı’nın tamamen ortadan kalktığının ve söz

konusu coğrafyada, başta müstevli Saka kabileleriyle bölgenin yerel

unsurlarının tesis ettikleri feodal beyliklerin hâkimiyet kurdukları anlamına

geliyordu. Usun saldırısına uğrayan Yüeh-chih’lerin Baktriya bölgesine

gelişlerini M.Ö. 133 – 129 seneleri arasıyla tarihlendiren Maenchen-Helfen’e

göre Baktriya hiçbir zaman Sakalar tarafından işgal edilmemiş, bölge ilk kez ve

kesin olarak Yüeh-chih’ler tarafından işgal edilmişti114. Örneğin, Kuzey GrekoBaktriya’nın M.Ö. II. yy.’da iki ayrı göçebe istilasına uğradığını [birincisinin

M.Ö. 145-140 civarlarında ve diğerinin de bundan yaklaşık 15 yıl sonra M.Ö.

130’larda] söyleyen C. Benjamin’e göre ise Usunlar tarafından İli-Çu

havzasından M.Ö. 133/2 civarlarında çıkartılan Yüeh-chih’ler, Baktriya

sahasına geldiklerinde ise topraklarının önemli bir bölümünü Sakalara kaptırmış

olan son Grek elitleri de dikkatlerini tamamen Hindikuş Dağları’nın güneyine

çevirmek zorunda kalmışlardı115. Gerçi geride bazı zayıf Helen bakiyeleri

kalmışsa da onlara da nihai darbeyi Yüeh-chih’ler indirmiş olmalıdır.

Sonuç

M.Ö. III. yüzyılın sonları ve M.Ö. II. yüzyılın başlarında İç Avrasya’nın

en kuvvetli devletlerinden biri olan Yüeh-chih’ler, önce Hun saldırıları

nedeniyle Kansu’daki eski yurtlarından sonrasında ise Hunlara bağlı Usun

Kunmosu’nun saldırıları nedeniyle İli-Çu havzalarında bulunan İç Asya’daki

ikinci yurtlarından çıkartılmış ve nihayet, Afganistan – Tacikistan sahasına yani

Eski Çağ’daki adıyla Baktriya’ya doğru uzun bir yolculuğa başlamışlardır. Tüm

bu mücadele süreçleri boyunca doğaldır ki önlerindeki Saka topluluklarını

yerlerinden ederek harekete geçirmiş, böylece yaklaşık 75 yıllık bir süre zarfı

içinde Asya’nın batısındaki yerleşik Helen ve Pers medeniyetlerini zincirleme

bir göç dalgasının pençesine düşürmüşlerdir. M.Ö. 206/5, M.Ö. 145 – 140 ve

M.Ö. 129 – 127/26 yılları arasında Baktriya sahası ile Partya’nın doğu-kuzey

sınırlarında yoğun bir “Saka” baskısı olduğu neredeyse kesindir. Aslında buna

113 Taishan, “A Study of Sakā History”, s. 29-32; Taishan, “The Origins of the Kushans”, s. 3.

114 Maenchen-Helfen, “The Yüeh-chih Problem Re-Examined”, s. 71.

115 Benjamin, The Yuezhi (Origin, Migration and the Conquest of Northern Bactria), s. 164-166,

189.

Egemen Çağrı Mızrak

[398]

atlı-savaşçı göçebe kavimlerin baskısı desek daha doğru olacaktır. Çünkü

bildiğimiz gibi Roma, Yunan ve Pers kaynakları, haklarında çok az şey

bildikleri bu göçebe kavimleri genel olarak İskit veya Saka şeklinde tesmiye

etmişlerdir. Şimdiye kadar Hun hükümdarı Mo-tu zamanında (M.Ö. 177/176)

ve oğlu Lao-shang döneminde (M.Ö. 174 – 161) yapılan Yüeh-chih seferlerinin

Batılı kaynaklarda herhangi bir yansıması tespit edilememekle birlikte Helen

medeniyetinin Asya’daki temsilcisi Greko-Baktriya Krallığı ile İran’ın kuzey –

kuzeydoğu sınırlarını kasıp kavuran “Saka” hareketlerinin İç Asya’daki Hun (+

Usun) – Yüeh-chih mücadelesi sırasında vuku bulan diğer üç önemli savaşla

ilişkilendirerek kronolojik bir tasnif yapmaktayız:

1) Mo-tu’nun I. Yüeh-chih seferi (M.Ö. 206 civarı);

2) Şanyü Lao-shang’ın halefi Chün-chen’e bağlı Kunmo’nun Batı

Bölgeleri Hun orduları komutanı sıfatıyla İli-Çu Havzaların’daki Yüeh-chih –

Saka Konfederasyonuna gerçekleştirdiği akınlar (M.Ö. 145 – 140 civarı);

3) Kunmo’nun, babasının intikamını almak için Şanyü Chün-chen’den

izin alarak Büyük Yüeh-chih’ler nihai darbeyi indirmesi ve sonuncuların

Baktriya’ya göçü (M.Ö. 130 civarı).

Bu son hücumun tarihini daha iyi tespit edebilmek için arkeolojik

çalışmaları dikkate almamız gerekir. Daha önce de belirttiğimiz gibi Yüehchih’lerin Kansu’dan Baktriya’ya uzanan göç yollarına ilişkin arkeolojik

çalışmalar yapan ve bu araştırmalar sonucunda Kansu – Issık Göl – Zerefşan

Vadisi – Kuzey Baktriya bölgelerinde Yüeh-chih’ler ve onların göç yollarıyla

ilişkili olarak bir dizi maddi kültür kalıntıları bulunmuş ve Yüeh-chih’lerin

güney-batı Fergana’daki kısa süreli bir konaklamanın ardından (M.Ö. 133/2 kışı

ya da 132/1) K’ang-chü devletinin sınırlarına girdikleri tespit edilmiştir.

Zerefşan Vadisi üzerinden geçen Büyük Yüeh-chih’ler kuvvetle muhtemel M.Ö.

131/130 civarlarında Baktriya’ya ulaşmış ve otorite boşluğu olan bölgeyi

kolaylıkla kontrol altına almışlardır. Hun esaretinden kaçmayı başaran ChangC’hien’in, Amu-derya’nın kuzeyindeki Yüeh-chih pay-i tahtına geliş tarihi

(M.Ö. 129) ve Saka – Tohar boylarının Part İranı’nın doğu sınırlarında

gerçekleştirdiği askeri faaliyetler (M.Ö. 128) sözkonusu arkeolojik delilleri daha

da pekiştirmektedir.

Toharlar ile aynı kavim olup olmadıkları hususunda kesin bir şey

söylenememekle beraber bilim çevrelerince bilhassa Toharlar ile özdeşleştirilen

Doğu Türkistan’ın eski sakinleri Yüeh-chih’lerin, dil ve etnik menşeilerinin ne

olduğu meselesi ise hâlihazırda belirsizliğini korumaktadır. Bununla birlikte

Yüeh-Chih’lerin Kökenleri ve Göç Süreçleri

[399]

özellikle genetik bilimindeki yeni gelişmeler sayesinde kaybolmuş bu kadim

kavimin atalarına dair çok önemli bilgilere ulaşılmış ve haklarında sağlam

bilimsel dayanaklar olmadan ortaya atılan birtakım klişe kimliklendirmeler

yerle bir edilmiştir. Yapılan genetik araştırmalar Doğu Türkistan’ın Bronz ve

Demir Çağı sakinlerinin bilhassa Sibirya ve Orta Asya sahalarının Türk dilli

boyları – aynı zamanda Anne soyu bakımından Tunguz dilli Evenkler de buna

dâhildir – ile yakın akrabalıkları tespit edilmiştir. Esasında ana vatanlarındaki

göçebe Yüeh-chih’lerin konuştukları lisana dair bugüne kadar herhangi bir kayıt

bulunamadığı için onların, Toharlar ile etnik ilişkisinin hangi boyutlarda olduğu

kesin olarak bilinememektedir. M.Ö. III.-II. yüzyıllarda İç Asya’nın en kuvvetli

göçebe devletlerinden birini tesis ettikleri anlaşılan Yüeh-chih’lerin, büyük bir

göçebe konfederasyonu olduğu ve bünyesinde farklı etnik kökenlerden birçok

kabileyi barındırdığı neredeyse kesindir. Dolayısıyla tipik bir “Avrasyalı”

göçebe devlet hususiyeti gösteren Yüeh-chih’lerin, homojen bir etnik yapıya

sahip olmadıkları, bu bağlamda da kesin bir Yüeh-chih – Tohar

aynileştirmesinin yapılamayacağı yani “Tohar” isminin Yüeh-chih kaviminin

özel ya da genel etnik yapısını tanımlamakta yetersiz olduğu kanaatindeyiz.

Tahminlerden öteye gidemeyen yorumları bir tarafa koyarak şunu ifade

edebiliriz ki genetik araştırmalar bu İç Asyalı göçebe konfederasyonunun ana

yurtlarındaki esas nüvelerinin ve belki de hanedan ailesinin, en azından

günümüz “Türkleri” ile bağlantılı olabileceğini açık bir şekilde ortaya

koymuştur.

KAYNAKÇA

ADAMS, Douglas Q., “The Position of Tocharian Among the Other

Indo-European Languages”, Journal of the American Oriental Society (JAOS),

104 (3), 1984, s. 395-402.

ARADİ, É., “The Yue-chis, Kushans and Hephtalites”, Journal of

Eurasian Studies, 2, April-June 2010, s. 45-56.

BECKWITH, Christopher I., İpek Yolu İmparatorlukları, çev. Kürşat

Yıldırım, ODTÜ Yayıncılık, Ankara, 2011.

BENJAMIN, C. G. R., The Yuezhi: Origin, Migration and the Conquest

of Northern Bactria, Silk Road Studies XIV, Brepols, Turnhout, 2007.

BENJAMIN, C. G. R., “The Yuezhi Migration and Sogdia”, Ērān und

Anērān, Webfestschrift Marshak, 2003: http://www.transoxiana.org/

Eran/Articles/benjamin.html

Egemen Çağrı Mızrak

[400]

BERNARD, P., “The Greek Kingdoms of Central Asia”, History of

Civilizations of Central Asia, II (The Development of Sedentary and Nomadic

Civilisations: 700 BC – AD 250), UNESCO, Paris, 1994, s. 96-126.

BIVAR, A. D. H., “History of Eastern Iran”, The Cambridge History of

Iran: The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods, 3 (1), Cambridge

University Press, 1990, s. 181-231.

BUSWELL, Robert E. (ed.), Encyclopedia of Buddhism, vol. I,

Macmillian Reference, New York, 2004.

CSORNAI, Katalin, “Where Huns’ Blood Drew”, Journal of Eurasian

Studies, 1, July-September 2009, s. 28-42.

DANIELS, P., BRIGHT, W. (eds.), The Worlds Writing Systems, Oxford

University Press, New York, 1996.

DERENKO, M., MALYARCHUK, B., GRZYBOWSKI, T. et al. (2007),

“Phylogeographic Analysis of MtDNA in Northern Asian Populations”, The

American Journal of Genetics (AJHG), 81, November 2007, s. 1025-1041.

DONUK, Abdülkadir, Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvan ve

Terimler, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1988.

Dorland’s Illustrated Medical Dictionary, 28th. edition, W. B. Saunders

Company, Philadelphia-London-Toronto-Montreal-Sydney-Tokyo, 1994.

DULIK, M. C., ZHADANOV, S. I., OSIPOVA, L. P. et al. (2012),

“MtDNA and Y Chromosome Variation Provides Evidence for a Recent

Common Ancestry between Native Americans and Indigenous Altaians”, The

American Journal of Genetics (AJHG), 90, February 2012, s. 229-246.

EBERHARD, Wolfram (1942), “Çin kaynaklarına göre Orta ve Garbi

Asya Halklarının Medeniyeti”, çev. Mecdut Mansuroğlu, Türkiyat Mecmuası,

VII-VIII, İstanbul, s. 125-191.

Encyclopædia Britannica, “Rajatarangini”, Encyclopædia Britannica Inc.,

Web. 10 Oct. 2012: http://www.britannica.com/EBchecked/topic/490128/

Rajatarangini.

ENOKI, K., KOSHELENKO, G. A. & HAIDARY, Z., “The Yüeh-chih

and Their Migration”, History of Civilizations of Central Asia, II, UNESCO,

Paris, 1994, s. 165-183.

ENOKI, Kazuo, On the Nationality of the Ephthalites, Memoirs of the

Research Department of the Toyo Bunko, No. 18, Toyo Bunko, Tokyo, 1959.

Yüeh-Chih’lerin Kökenleri ve Göç Süreçleri

[401]

FRYE, R. N., The Heritage of Central Asia (From Antiquity to The

Turkish Expansion), ed. Bernard Lewis and Heath W. Lowry, Markus Weiner

Publishing, Princeton, 1996.

GARTHWAITE, Gene R., The Persians, ed. Morris Rosabbi, Blackwell

Publishing, Oxford, 2005.

Genetik Terimler Sözlüğü, Türk Hematoloji Derneği, Web. 1 Eylül 2013:

http://www.thd.org.tr/thdData/Books/723/genetik-terimler-sozlugu.pdf.

GHOLAMREZA, F. Assar, “A Revised Parthian Chronology of the

Perios (165-91 BC.)”, Greek and Hellenistic Studies, ed. Edward Dabrowa, vol.

11, Jagiellonian University Press, Krakow, 2006, s. 87-158.

HAMILTON, H. C. – FALCONER, W., The Geography of Strabo, vol.

II, H. G. Bohn, London, 1856.

Han Hanedanlığı Tarihi (Bölüm 94 A/B) Hsiung-nu (Hun) Monografisi,

Hazırlayan: Ayşe Onat, Sema Orsoy, Konuralp Ercilasun, Türk Tarih Kurumu

Yayınları, Ankara, 2004.

Han Hanedanlığı Tarihinde Batı Bölgeleri (96A-B), Hazırlayan: Ayşe

Onat, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2012.

JUSTINUS, Marcus Junianus, Epitome of the Philippic History of

Pompeius Trogus, translated with notes by the Rev. John Selby Watson, Henry

G. Bohn, London, 1853: http://www.forumromanum.org/literature/

justin/english/trans42.html

KONUKÇU, Enver, Kuşan ve Akhunlar Tarihi, Atatürk Üniversitesi

Yayınları, Sevinç Matbaası, Ankara, 1973.

LAUEZA-FOX, C., SAMPIETRO, M. L., GILBERT, M. T. P. et al.,

“Unravelling migrations in the stepe: mtDNA sequences from ancient Central

Asians”, Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, vol. 271,

2004, s. 941-947.

LÉVI, Sylvain, “Kaniṣka et Śātavāhana: deux figures symboliques de

l’lnde au premier siècle”, Journal Asiatique, Paris, 1936, 61-121.

LI, Chunxiang, LI, Hongjie, MAIR, V. H. et al., “Evidence that a WestEast admixed population lived in the Tarim Basin as early as the Bronz Age”,

BMC Biology, 8 (15), 2010, s. 1-12: http://www.biomedcentral.com/content/

pdf/1741-7007-8-15.pdf

LIU, Xinru, “Migration and Settlement of the Yuezhi-Kushan: Interaction

and Interdependence of Nomadic and Sedentary Societies”, Journal of World

History, 12 (2), Fall 2001, s. 261-292.

Egemen Çağrı Mızrak

[402]

LOESCHNER, Hans, “Notes on the Yuezhi – Kushan Relationship and

Kushan Chronology”, Oriental Numismatic Society, 197, April 2008, s. 1-28.

LOVELL, Julia, The Great Wall, Grove Press, New York, 2006.

LUBOTSKY, Alexander, STAROSTIN, Sergei, “Turkic and Chinese

loan words in Tocharian”, Language in time and space: A Ferstschrift for

Werner Winter on the Occasion of his 80th birthday, eds. L. M. Bauer, GeorgesJean Pinault, Berlin – New York, 2003, s. 257-269.

MAENCHEN-HELFEN, Otto (1945), “The Yüeh-chih Problem Reexamined”, Journal of the American Oriental Society (JAOS), 65 (2), AprilJune 1945, s. 71-81.

MAIR, V. H., “The Mummies of East Central Asia”, Expedition, 52 (3),

University of Pennsylvania, Winter 2010, s. 23-32: [penn.museum/expedition:

Accessed 2013].

MALLORY, J. P., “Bronze Age Languages of the Tarim Basin”,

Expedition, 52 (3), University of Pennsylvania, Winter 2010, s. 44-53:

[penn.museum/expedition: Accessed 2013].

MARQUART, J., Ērānšahr: nach der Geographic des Ps. Moses

Xoranac’i, Weidmannsche Buchhandlung, Berlin, 1901.

MEICUN, Lin, The western region of the Han-Tang dynasties and the

Chinese Civilisation, Wenwu Chubanshe, Beijing, 1998.

NARAIN, A. K., “Indo-Europeans in Inner Asia”, The Cambridge

History of Early Inner Asia, I, Cambridge University Press, 1990, s. 151-176.

NEELIS, Jason, “Passages to India: Śaka and Kuṣāṇa Migrations in

Historical Contexts”, On the Cusp of an Era (Art in the pre-Kuṣāṇa World), ed.

Doris Meth Srinivasan, Leiden, 2007, s. 55-94.

ÖGEL, Bahaeddin, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, I, Kültür Bakanlığı

Yayınları, Ankara, 1981.

ÖGEL, B., “Eski Orta Asya Kabileleri Hakkında Araştırmalar – I, Yüeçi’ler”, AÜ DTCF Dergisi, 15 (1-3), 1957, s. 247-278.

ÖGEL, B., “Çin Kaynaklarına göre Wu-sun’lar ve Siyasi Sınırları

Hakkında Bazı Problemler”, AÜ DTCF Dergisi, 6 (3), 1948, s. 259-278.

PECK, Harry T., Harpers Dictionary of Classical Antiquities,

Harper&Brothers, New York, 1898.

POLYBIUS, Histories, trans. E. S. Shuckburgh, Macmillian Publ.

Reprint, Bloomington,1962. http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=

Perseus%3Atext%3A1999.01.0234%3Abook%3D10%3Achapter%3D49

Yüeh-Chih’lerin Kökenleri ve Göç Süreçleri

[403]

PULLEYBLANK, E. G., “The Wu-sun and Sakas and The Yüeh-chih

Migration”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies (BSOAS), 33

(1): In Honour of Sir Harold Bailey, 1970, s. 154-160.

REJ, Anup, “Scythians and Sarmatians (Migration of the Aryan Tribes)”,

The Royal Norwegian Embassy, Bangkok, 2003, s. 1-10.

RIOTTO, Maurizio (2009), “Ancient Koreans and Xiongnu: What was

the Nature of their Relationship ?”, Journal of Northeast Asian History (JNAH),

6 (1), June 2009, s. 5-35.

ROMGARD, Jan, “Ancient Human Settlements in Xinjiang and the Early

Silk Road Trade”, Sino-Platonic Papers, 185, November 2008, s. 1-123.

ROSENFİELD, John M., The Dynastic Arts of the Kushans,California

Press, University of Berkeley&Los Angeles, 1967.

ROUX, Jean-Paul, Türklerin Tarihi, çev. A. Kazancıgil-L.Arslan, 3.

baskı, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2007.

SANFT, C. T., Rule: A Study of Jia Yi’s Xin Shu, St. Paul: Minnesota,

2005.

TAISHAN, Yu, “The Origin of the Kushans”, Sino-Platonic Papers, no.

212, ed. V. H. Mair, University of Pennyslvania, July 2011, s. 1-22.

TAISHAN, Yu, “A New Theory About Zhang Qian’s Mission to the

Western Regions”, in A Study of History of the Relationship Between the

Western and Eastern Han, Wei, Jin, Northern and Southern Dynasties and the

Western Regions, Sino-Platonic Papers, no. 173, October 2006, s. 3-17.

TAISHAN, Yu (2000), “A Hypothesis about the Source of the Sai

Tribes”, Sino-Platonic Papers, no. 106, ed. V. H. Mair, University of

Pennyslvania, September 2000, s. 1-200.

TAISHAN, Yu (1998), “A Study of Saka History”, Sino-Platonic Papers,

no. 80, ed. V. H. Mair, University of Pennyslvania, July 1998, s. 1-225.

TARN, W. W., The Greeks in Bactria and India, Cambridge University

Press, Cambridge, 1951.

TAŞAĞIL, Ahmet, Kök Tengri’nin Çocukları, Bilge Kültür Sanat,

İstanbul, 2013.

TEKOĞLU, Ş. Recai, “V. Georgiev, Introduction to the History of the

Indo-European Languages, Publishing House of the Bulgarian Academy of

Sciences, Sofya, 1981”, Anadolu Araştırmaları, 11, İstanbul Edebiyat Fakültesi

Basımevi, İstanbul, 1989, s. 183-200.

Egemen Çağrı Mızrak

[404]

TEZCAN, M., “Yabgu Unvanı ve Kullanımı (Kuşanlar’dan İlk

Müslüman Türk Devletlerine kadar)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat

Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], 48, Erzurum, 2012, s. 305-342.

THORNTON, C. P. – SCHURR, T. G., “Genes, language and Culture:

An example from the Tarim basin”, Oxford Journal of Archaelogy, 23 (1),

February 2004, s. 83-106.

WALTER, M. N., “Sogdians and Buddhism”, Sino-Platonic Papers, 174,

Kasım 2006, s. 1-63.

WEI, L., LI, H. & XU, W., “Different Origin of Tocharians and Yuezhi:

Advances in Archeology and Genetics”, International Conference on Tocharian

Manuscripts and Silk Road Culture, 25-29 Haziran 2013:

http://www.univie.ac.at/tocharian/abstracts/Xu.pdf

WILKINSON, E. Porter, Chinese History: A Manual, 2nd. ed. (Revised

and Enlarged), Harvard University Press, 2000.

ZADNEPROVSKY, Y. A., “Migration Paths of the Yueh-chih based on

Archeological Evidence”, Circle of Inner Asia Art Newsletter, 9, Nisan 1999, s.

3-6.

ZUEV, Yu., “Ethnic History of Usuns”, Archeology and Ethnography,

VIII, Works of Kazakh SSR Academy of Sciences: Institute of History, AlmaAta, 1960. http://s155239215.onlinehome.us/turkic/29Huns/Usuns/

ZuevHunsandUsunsEn.htm ( Turkic World 08.11.2007).