TOHARİSTAN islam ansiklopedisi VİKİPEDİ
TOHÂRİSTAN
طخارستان
Ceyhun nehrinin yukarı havzasında tarihî bölge.
Kaynaklarda Tokaristan, Tuharistan, Tohayristan, Tu-ho-lo gibi farklı şekillerde geçen bölge, ismini Tohar adı verilen bir kavimden almıştır. Toharîler, Eskiçağ’larda Greko-Baktrian İmparatorluğu’nu yıkan kabileler arasında zikredilmiştir. Dar anlamda Tohâristan sınırlarını en doğru biçimde IV. (X.) yüzyıl İslâm coğrafyacılarından İstahrî verir. Buna göre Tohâristan, Belh’in doğusunda ve Bedahşan’ın batısında, Ceyhun’un (Amuderya) güneyinde, Hindukuş dağlarının kuzeyinde yer alan bölgedir. İslâm döneminde Tohâristan, geniş mânada Ceyhun’un yukarı mecrasının sağında ve solunda bulunan, Belh’e bağlı olan bütün dağlık bölgeleri kapsıyordu. Eski kaynaklarda Tohâristan Yukarı Tohâristan ve Aşağı Tohâristan olmak üzere iki bölgeye ayrılıyordu. Yukarı Tohâristan, Belh’in doğusu ile Ceyhun nehrinin güneyinde idi. Aşağı Tohâristan, Yukarı Tohâristan’dan daha doğuda ve Ceyhun nehrinin batısında yer alıyordu. İstahrî’ye göre Tohâristan’ın şehirleri şunlardı: Simincân, Hulm, Bağlân, Seklekend, Vervâlîz, Arman, Revan, Tâlekān, Sekîmşet, Rûb, Saray, Âsam, Enderâb, Mezr, Kâh (Mesâlik, s. 275-276). IV. (X.) yüzyıl müelliflerinden Kudâme b. Ca‘fer’e göre Merv’den ayrılan iki büyük yoldan birincisi Şâş’a ve Türk ülkelerine giderken ikincisi Tohâristan’a doğru uzanıyordu.
Taberî’de Sâsânîler tarihine ait bölümde II. Yezdicerd’in ölümünden (457) sonra İran tahtını ele geçirmek amacıyla yapılan savaşlar sırasında ilk defa Haytal adlı bir topluluktan bahsedilir ve Haytallar’ın (Heyâtıle-Akhunlar/Eftalitler) Tohâristan’ı zaptettiği belirtilir (Târîḫ, II, 82). 557’de Akhun Devleti, Göktürk ve Sâsânî imparatorluklarının askerî harekâtı sonucu yıkılınca bölgede ortaya çıkan otorite boşluğunu Batı Göktürk Devleti’nin doldurmak istediği anlaşılmaktadır. 558 yılından sonra karışıklıkların baş gösterdiği Tohâristan bölgesine Batı Göktürk Devleti yöneticileri otoriteyi sağlamak üzere Tong Şad Tseki’yi gönderdi. Böylece Tohâristan’da Batı Göktürk Devleti idaresi başladı. Çin kaynaklarında Tohâristan’da Göktürk hâkimiyetine dair haberler arasında Hiuen-Tsang’ın hâtıratı önemli yer tutar. 630’da bölgeye gelen Budist hacı, Tohâristan hâkimi Tong Yabgu Kağan’ın ağabeyi Tardu’yu ziyaret etti. Tohâristan Yabguluğu, Batı Göktürk Devleti’nin hâkimiyetinde iken 630’dan sonra karışıklık dönemine giren bu devlette cereyan eden olaylardan dolaylı biçimde etkilendi. 641 yılı sonunda Batı Göktürk Hakanı Tulu Kağan, rakibi Yabgu Kağan’ı Taşkent beyi vasıtasıyla ortadan kaldırınca Yabgu’nun taraftarı olan Nou-she-pi Türk boyları yeni Göktürk kağanını tanımadı ve çoğu Tohâristan bölgesindeki Türk boylarının yanına kaçtı. Bu olaya öfkelenen Tulu Kağan düzenlediği seferde Tohâristan’ı ağır şekilde cezalandırdı.
Batı Göktürk Devleti’nin hâkimiyeti döneminde Tohâristan yabguları Çin İmparatorluğu ile de temaslarda bulundu. Çin kaynaklarına göre bunlar, Outé devrinde (618-626) bir defa, Tchen-koan devrinde (627-649) iki defa Çin sarayına elçi gönderdiler. Tchen-koan döneminde yollanan elçilerden ilki 635 yılının beşinci ayında, ikincisi 645 yılının birinci ayında Çin’e gitti. İkinci elçilik münasebetiyle Çin kaynakları Tohâristan yabgusunun ismini kaydeder. Cha-po-lo adını taşıyan bu kişi muhtemelen Tardu Yabgu’dan sonra Tohâristan’ın üçüncü Türk hâkimiydi. Batı Göktürk Devleti zamanında Tohâristan’dan Çin İmparatorluğu’na 650 yılında bir elçi daha gönderildi. Yine Çin kaynağına göre bu elçi Çin sarayına günde 150 km. koşabilen deve kuşları hediye etti. 656-660 yıllarında Tohâristan Yabguluğu’nun idarî merkezi bugünkü Kunduz şehrinin güneyinde yer alan Vervâlîz idi. Yabguluğun 100.000 askerden oluşan bir ordusu mevcuttu. Yerleşik hayata geçmeye başlayan ülke sakinleri büyük çapta hayvancılık yapmaktaydı. İnanç bakımından Budizm’in ülkede büyük etkisi vardı. 659’dan sonra ülkenin bir kısmı Çin Yüe-çi hükümetinin idaresi altına girdi.
İslâm ordularının Tohâristan’a I. (VII.) yüzyılın ortalarından itibaren geldikleri anlaşılmaktadır. Belâzürî, Basra Valisi Abdullah b. Âmir’in Ahnef b. Kays’ı Tohâristan yöresine gönderdiğini ve Ahnef’in bölgede bazı yerleri fethettiğini kaydeder (Fütûh, s. 589). Ahnef b. Kays’ın bölgeye gelişi, Hz. Osman döneminde 650 yılı civarında son Sâsânî Hükümdarı III. Yezdicerd’in son direnişini kırmasının ardından gerçekleşti. Emevîler devrinde Ziyâd b. Ebîh’in emriyle sahâbî Hakem b. Amr el-Gıfârî kumandasındaki İslâm ordusu Aşağı Tohâristan ve Garcistan’a geldi; Ceyhun nehrini geçip Çagāniyân’a kadar ilerledi ve III. Yezdicerd’den sonra taht iddiasında bulunan oğlu Fîrûz’u Çin topraklarına sürdü (47/667). 51’de (671) Rebî‘ b. Ziyâd el-Hârisî, Belh’i fethedip Çagāniyân’a kadar gitti. Bir süre sonra bölgede yabgunun desteğini alarak İslâm ordularını zorlayan Eftalit Prensi Tarhan Nîzek Belh’i aldıysa da Kuteybe b. Müslim tarafından ortadan kaldırıldı (91/710). Böylece müslüman Araplar, Belh’i merkez edinerek Aşağı Tohâristan’da egemenlik kurdular.
657-658 yıllarında Batı Göktürk Devleti’nin hakanı Aşena Ho-lou, Çin İmparatorluğu ordularına karşı peş peşe yenilgiye uğrayınca ülkede doğrudan Çin’e bağlı mahallî hükümetler kuruldu. Benzer bir durum Tohâristan Yabguluğu’nda da görüldü; 661’de Tohâristan arazisinde yirmi beş mahallî hükümet teşkil edildi. Yabguya vali unvanı verildi. İki yıl sonra Tohâristan yabgusu Aşena Ou-she-po, Çin sarayına elçi olarak oğlunu gönderdi. Doğu Tohâristan’da Çin İmparatorluğu hâkimiyetinin VII. yüzyılın sonlarına kadar sürdüğü tahmin edilmektedir. Doğu Tohâristan Yabguluğu en parlak dönemini VIII. yüzyıl başlarında yaşadı. Bu sırada Doğu Tohâristan yabgusunun emrinde 212 yerleşim yeri bulunuyordu. Bu dönemin ortaya çıkmasında 690’da Batı Göktürk Devleti’nin yerine kurulan Sarı Türgiş Devleti’nin etkisinin olduğunu düşünmek mümkündür. 705’te iş başına geçtiği anlaşılan Yabgu Na-tu-ni-li Emevîler’e, Tibetliler’e ve Çin İmparatorluğu’na komşu olan ülkesini iyi şekilde idare etmeye çalıştı ve kardeşi Pou-lu’yu Çin sarayına elçi sıfatıyla yolladı (718). Onun saltanatının son yıllarında ülkenin batısındaki Emevî kuvvetlerinin akınları başladı. İslâm kaynaklarında, Esed b. Abdullah el-Kasrî’nin Horasan valiliği zamanında Tohâristan’ın batı ve güney taraflarına 726’da akınlar yapıldığı kaydedilmektedir. Na-tu-ni-li’nin bu akınlar sırasında Emevîler’e esir düşmüş olması muhtemeldir. Zira 727’de Çin’e gönderilen Tohâristan yabgusunun mektubunda onun ismi geçmemektedir. Mektupta Emevîler’e karşı Çin’den askerî yardım talep edilmektedir.
726 yılından sonra Doğu Tohâristan’da Na-tu-ni-li Yabgu’nun yerine oğlu Kutluk Toen Tardu geçti. Onun döneminde Tohâristan, Çin İmparatorluğu’na hediye olarak atlar, katırlar, 200 çeşit ilâç, kıymetli taşlar ve cam eşya gönderiyordu. Buna karşılık Çin imparatoru 729’da Kutluk’a “Eftalit kralı ve Tohâristan yabgusu” unvanını verdi. Kutluk Toen Tardu zamanında Çin İmparatorluğu’yla iyi ilişkiler sürdü. Çin kaynaklarında belirtildiğine göre Kutluk, 730 yılının beş veya altıncı ayında Nan-to adlı bir din adamını imparatorluk sarayına elçi gönderdi. Bu elçi de hediye olarak Çin sarayına ilâçlar sundu. 735’te Çin sarayına yeni bir elçi yollandı. Kutluk Toen Tardu devrinde Tohâristan’da Emevîler’le Kara Türgiş Hakanı Sou-lou (Su-lu) arasında yoğun savaşlar meydana geldi. 737’de Su-lu Kağan, daha sonra Türk tarafına geçen Hâris b. Süreyc ve Huttel hâkimiyle beraber Emevîler’in Horasan Valisi Esed b. Abdullah el-Kasrî’ye hücum etti. Başlangıçta müttefikler üstünlük sağladılarsa da Su-lu Kağan kumandanlarından Külçur (Kürsül) tarafından öldürülünce zaferi Esed kazandı. Kutluk Toen Tardu’nun bu savaşta yer alıp almadığı bilinmemekte, ancak onun 738’de Çin sarayına bir elçi gönderdiği kaydedilmektedir.
Kutluk Toen Tardu’nun yerine Che-li Mang-kia-lo geçti. Onun döneminde ülkeye Tibet baskısı gerçekleşti. Tohâristan’ın komşusu Kie-che ülkesi 749’da Tibetliler’i Tohâristan’a saldırmaya teşvik etti. Tohâristan yabgusu, Çin İmparatorluğu’ndan Kuça’daki askerî birliklerini kendisine yardım için göndermesini istedi. Çin imparatorunun yolladığı askerlerle birleşen Tohâristan ordusu Tibet ordusunu yendi. Tohâristan bu tarihten sonra da Çin’in dostluğuna önem verdi. 753 ve 754 yıllarında Çin İmparatorluğu’na elçiler gönderilmeye devam edildi. 755’te Çin İmparatorluğu, Ngan-lou-chan isyanı ile büyük sıkıntı içine girmişti. İmparator Hiuen-Tsong, merkez Tchang-ngan’ı terkedip Se-tchan’a kaçınca oğlu Su-tsung yönetimi ele aldı ve komşu ülkelerden âsilere karşı yardım istedi. 757 yılının ilk aylarında Uygur ve Emevîler’den gelen yardımcı güçler yanında Tohâristan yabgusu da askerî birlikler gönderdi. Neticede Çin ordusu müttefik kuvvetlerle beraber isyanı bastırdı. Tohâristan Yabguluğu 759’da Çin sarayına yine bir elçi yolladı. Çin kaynakları Çin merkezine gelen bu son elçinin adını Ou-li-to şeklinde verir. Tohâristan Yabguluğu 759 yılından sonra da varlığını sürdürdü. Çin yıllıklarında yer alan haberlere Tibet ve İslâm kaynaklarında rastlanmamaktadır. İslâm kaynaklarında onların adından 871’de söz edilir. Bu tarihte Saffârîler’den Ya‘kūb b. Leys, Abbâsî Halifesi Mu‘temid-Alellah tarafından Belh, Sîstan, Sind ve Tohâristan valiliğine tayin edildi (Taberî, IX, 476).
Abbâsîler devrinde Belh ve Tohâristan, Bağdat’tan gönderilen kumandanlar tarafından yönetildi. Bununla birlikte uygulamada yönetimi genellikle mahallî hânedanlar ellerinde tuttu. 286 (899) yılına kadar Belh’te hüküm süren Ebû Dâvûd Muhammed’e nisbet edilen Ebû Dâvûdîler (Bânîcûrîler) hânedanı buna örnek verilebilir. Ardından Tohâristan Sâmânîler, Gazneliler ve Selçuklular gibi büyük güçlerin mücadele alanlarından biri haline geldi. VI. (XII.) yüzyılın ilk yarısının sonları ile VII. (XIII.) yüzyılın başlarında bölgede hüküm süren Gurlular’ın Bâmiyân ve Tohâristan kolu 1215’te Hârizmşahlar tarafından ortadan kaldırıldı. Bu tarihten sonra Tohâristan ülke adı olarak kaynaklarda geçmemektedir.
TOHARİSTAN YABGULUGU VİKİPEDİ
6. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Toharistan ve Soğdiana'da bölgenin coğrafi şartlarından yararlanan Ak Hunlar (Eftalitler) hüküm sürmektedir. Göktürk Kağanlığı'nın batı kanadının hükümdarı İstemi Yabgu'nun 554-555 yıllarında savaş ilan etmesinin ardından 557'de Sasani Hükümdarı I. Hüsrev ile ittifak yapması sonucu Ak Hunlar mağlup düşmüş ve dağılma sürecine girmiştirler.[5] Bilahare Toharistan'da otorite boşluğu ortaya çıkmıştır. Otoriteyi ele geçirmek isteyen Göktürk Kağanlığı, Çin kaynağı Soei chou'nun aktardığına göre bu durumdan faydalanmak için bölgeye T'ong chad Tse-k'i adlı bir şahsı göndermiştir.[6] Göktürkler gün geçtikçe Toharistan'da etkisini arttırmıştır. Ak Hunlarlar ise devletleri yıkıldıktan sonra Toharistan'da yaşamaya devam etmişlerdir. Siyasi açıdan aktif olmasalar da oluşturdukları küçük müstakil krallıklar vardır.[7]
616-617 yıllarında Ermeni asıllı Sasani komutan Smbat Bagratuni, Toharistan'da oturmakta olan Akhunlara karşı iki sefer düzenlemiştir. Bunun üzerine Akhunlar, Göktürk Kağanlığı'nın 6. yüzyılın sonlarında bölünmesi sonucu devletin batı kısmında kurulan Batı Göktürk Kağanlığı'ndan yardım istemiştir. Batı Göktürk Hükümdarı Tong Yabgu Kağan, bu isteğe cevap vermiş; fakat kağanlığın ordusu bilinmeyen nedenlerden ötürü geri dönmüştür. 625 yılında Tong Yabgu, bir sefer düzenleyerek İndus Nehri'ni geçmiş ve Toharistan'ın tamamını ele geçirmiştir. Bu olaylar yaşanırken oğlu Tardu Şad, bölgenin yönetimine atanarak yabguluğun ilk hükümdarı olmuştur.[8] Bazı kaynaklar iki taraf arasında çatışmaların devam ettiği 618 senesini Tardu'nun tahta geçiş tarihi olarak vermektedir.[9] Bu dönemdeki olaylara da kayıtsız kalan Ak Hun krallıkları ise yabguluğun egemenliğini kabul etmiş, özerk bir konum edinmiştirler.
Çin kaynaklarında Toharistan'da Göktürk egemenliği döneminin bahsi fazla geçmez. Çinli gezgin Xuan Zang, eserlerinde sadece yabguluktan Huo (Kunduz) şehrinde oturan Tardu Şad'a yaptığı ziyaret vesilesiyle söz etmektedir.[6] Xuan Zang, 630'da gerçekleştirdiği bu ziyarette Tong Yabgu'dan haberler ve Tardu'nun kayınbiraderi olan Karahoca hükümdarından mektup getirmiştir; ne var ki hatun bu ziyaretten kısa bir süre önce vefat etmiştir. O sırada hasta olmasına rağmen Tardu gezgini huzuruna kabul etmiştir. Ona kalmasını ve iyileştiği takdirde ona Hindistan'a kadar eşlik edeceğini söylemiştir. Tardu hastalığı atlatır atlatmaz ölen eşinin kız kardeşiyle evlenmiştir. Xuan Zang burada bir entrikaya da şahit olmuştur. Tardu'nun ilk eşinden olma, Tigin (Çince: 特勤) adı veya unvanını taşıyan oğlu yasak aşk yaşadığı teyzesini kışkırtarak babasını ona zehirletmek suretiyle öldürtmüştür. Tardu için tertiplenen cenaze töreninde Göktürk adetlerine göre yas tutulmuştur. Xuan Zang bu törenlere katılmıştır. Bilahare Tigin teyzesiyle evlenmiş[10][11] ve eski hatunun diğer oğlu reşit çağda olmadığı için şad unvanını alarak tahta kendisi oturmuştur.[12] Gezgini kendi başkenti olan Belh'e davet etmiş, o da bu teklifi kabul etmiştir.[13]
Yabguluk, tâbiyetinde bulunduğu Batı Göktürk Kağanlığı 630'dan sonra karışıklık dönemine girince vukua gelen olaylarla muhatap olmuştur. Nushibi boyları, tarafını tuttukları Yabgu Kağan'ı rakibi olduğu için 641'in sonunda Taşkent beyi yardımıyla alt eden Bağaşa Tulu Kağan'ın kağanlığını tanımamış ve Toharistan'daki Türk boylarının yanına kaçmışlardır. Bu duruma öfkelenen kağan da bir sefer düzenleyerek Toharistan'ı cezalandırmıştır.[14] Bu olaylardan birkaç sene sonra, 643-644 yıllarında Hindistan'dan Çin'e geri dönerken Toharistan'a uğrayan gezgin Xuan Zang yabguluğun hükümdarının sarayında bir ay kalmıştır. Tong Yabgu'nun torunu, Tardu'nun oğlu olduğunu söylediği hükümdarın "yabgu" unvanını taşıdığını not düşmüştür.[9][12]
Yabguluk, Tang Hanedanı'nın Wu De (Çince: 武德) devrinde bir kez Çin sarayına elçi göndermiştir. Zhen Guan (Çince: 貞觀) devrinde de 635'in beşinci ve 645'in birinci ayında olmak üzere iki kez yollamıştır. Son elçi heyetini gönderen Toharistan hakimi yabgu olarak anılmaktadır[14] ve muhtemelen Xuan Zang'ın dönüşü sırasında ziyaret ettiği kişidir. Fransız Türkolog Édouard Chavannes, son elçilik münasebeti ile Çin kroniklerinin bu yabgunun adını İşbara olarak bildirdiğini yazmış ve daha sonra yanlışlık yaptığını ifade etmiştir.[15] Fakat bu tarihlerde devletin liderinin adının İşbara Yabgu olduğu başka kaynaklarca doğrulanmaktadır. İşbara'nın, Tardu'nun oğlu olduğu ve babasının ölümü üzerine 630'da yönetimi devralıp ikinci Toharistan şefi olduğu bilinmektedir;[16] diğer kaynaklarda aynı yıl, adı veyahut unvanı Tigin olan prensin başa geçtiği yer alır.[11]
Fransız Orta Asya Araştırmaları Enstitüsü Тардуш шад/Тарду шад
"Fortunately the new ruler was friendly and advised Hsuan-tsang to visit Balkh, which was under his rule, before resuming his journey to India."
Tardu Şad Toharistan'ı ele geçirdi ve Kunduz ile Belh'i merkez haline getirdi. Soğd Demirkapısından Gazne'ye kadar uzanan bölge de elinde kaldı.(Ali Ahmetbeyoğlu, Afganistan üzerine araştırmalar, Tarih ve Tabiat Vakfı, 2002, ISBN 978-975-6596-06-7, s. 32.)
Hükümdarların tamamı Ashina Dounili ? (阿史那烏濕波), Ashina Dounili ? (阿史那都泥利), Ashina Shilimang Galuo ? (阿史那失裏忙伽羅) gibi Aşina ailesi mensuplarından olup Göktürk aristokratları Budizme meyletmişlerdir. (楊富學 《突厥佛教雜考》 中華佛學學報第16期： (民國92年)，臺北：中華佛學研究所，(Yang Fuxue, "Investigations on Budism of Tujie", Chung-Hwa Buddhist Journal), No. 16, (2003), Taipei: The Chung-Hwa Institute of Buddhist Studies, ISSN: 1017-7132, pp. 401-415.)
656 ile 667 ve 683 ile 692 yılları arasıdna Müslümanların iç mücadelelerinden istifade ederek bağımsızlığını kazandılar. 703-704 yıllarında tekrar ayaklandıysa da Kuteybe bin Müslim tarafından bastırıldı. Müslümanlara boyun eğmemiş yabgu ve Ephthal aristokratları Badahşan istikametine sıkıştırıldılar.
Taberî’de Sâsânîler tarihine ait bölümde II. Yezdicerd’in ölümünden (457) sonra İran tahtını ele geçirmek amacıyla yapılan savaşlar sırasında ilk defa Haytal adlı bir topluluktan bahsedilir ve Haytallar’ın (Heyâtıle-Akhunlar/Eftalitler) Tohâristan’ı zaptettiği belirtilir (Târîḫ, II, 82). 557’de Akhun Devleti, Göktürk ve Sâsânî imparatorluklarının askerî harekâtı sonucu yıkılınca bölgede ortaya çıkan otorite boşluğunu Batı Göktürk Devleti’nin doldurmak istediği anlaşılmaktadır. 558 yılından sonra karışıklıkların baş gösterdiği Tohâristan bölgesine Batı Göktürk Devleti yöneticileri otoriteyi sağlamak üzere Tong Şad Tseki’yi gönderdi. Böylece Tohâristan’da Batı Göktürk Devleti idaresi başladı. Çin kaynaklarında Tohâristan’da Göktürk hâkimiyetine dair haberler arasında Hiuen-Tsang’ın hâtıratı önemli yer tutar. 630’da bölgeye gelen Budist hacı, Tohâristan hâkimi Tong Yabgu Kağan’ın ağabeyi Tardu’yu ziyaret etti. Tohâristan Yabguluğu, Batı Göktürk Devleti’nin hâkimiyetinde iken 630’dan sonra karışıklık dönemine giren bu devlette cereyan eden olaylardan dolaylı biçimde etkilendi. 641 yılı sonunda Batı Göktürk Hakanı Tulu Kağan, rakibi Yabgu Kağan’ı Taşkent beyi vasıtasıyla ortadan kaldırınca Yabgu’nun taraftarı olan Nou-she-pi Türk boyları yeni Göktürk kağanını tanımadı ve çoğu Tohâristan bölgesindeki Türk boylarının yanına kaçtı. Bu olaya öfkelenen Tulu Kağan düzenlediği seferde Tohâristan’ı ağır şekilde cezalandırdı.
Batı Göktürk Devleti’nin hâkimiyeti döneminde Tohâristan yabguları Çin İmparatorluğu ile de temaslarda bulundu. Çin kaynaklarına göre bunlar, Outé devrinde (618-626) bir defa, Tchen-koan devrinde (627-649) iki defa Çin sarayına elçi gönderdiler. Tchen-koan döneminde yollanan elçilerden ilki 635 yılının beşinci ayında, ikincisi 645 yılının birinci ayında Çin’e gitti. İkinci elçilik münasebetiyle Çin kaynakları Tohâristan yabgusunun ismini kaydeder. Cha-po-lo adını taşıyan bu kişi muhtemelen Tardu Yabgu’dan sonra Tohâristan’ın üçüncü Türk hâkimiydi. Batı Göktürk Devleti zamanında Tohâristan’dan Çin İmparatorluğu’na 650 yılında bir elçi daha gönderildi. Yine Çin kaynağına göre bu elçi Çin sarayına günde 150 km. koşabilen deve kuşları hediye etti. 656-660 yıllarında Tohâristan Yabguluğu’nun idarî merkezi bugünkü Kunduz şehrinin güneyinde yer alan Vervâlîz idi. Yabguluğun 100.000 askerden oluşan bir ordusu mevcuttu. Yerleşik hayata geçmeye başlayan ülke sakinleri büyük çapta hayvancılık yapmaktaydı. İnanç bakımından Budizm’in ülkede büyük etkisi vardı. 659’dan sonra ülkenin bir kısmı Çin Yüe-çi hükümetinin idaresi altına girdi.
İslâm ordularının Tohâristan’a I. (VII.) yüzyılın ortalarından itibaren geldikleri anlaşılmaktadır. Belâzürî, Basra Valisi Abdullah b. Âmir’in Ahnef b. Kays’ı Tohâristan yöresine gönderdiğini ve Ahnef’in bölgede bazı yerleri fethettiğini kaydeder (Fütûh, s. 589). Ahnef b. Kays’ın bölgeye gelişi, Hz. Osman döneminde 650 yılı civarında son Sâsânî Hükümdarı III. Yezdicerd’in son direnişini kırmasının ardından gerçekleşti. Emevîler devrinde Ziyâd b. Ebîh’in emriyle sahâbî Hakem b. Amr el-Gıfârî kumandasındaki İslâm ordusu Aşağı Tohâristan ve Garcistan’a geldi; Ceyhun nehrini geçip Çagāniyân’a kadar ilerledi ve III. Yezdicerd’den sonra taht iddiasında bulunan oğlu Fîrûz’u Çin topraklarına sürdü (47/667). 51’de (671) Rebî‘ b. Ziyâd el-Hârisî, Belh’i fethedip Çagāniyân’a kadar gitti. Bir süre sonra bölgede yabgunun desteğini alarak İslâm ordularını zorlayan Eftalit Prensi Tarhan Nîzek Belh’i aldıysa da Kuteybe b. Müslim tarafından ortadan kaldırıldı (91/710). Böylece müslüman Araplar, Belh’i merkez edinerek Aşağı Tohâristan’da egemenlik kurdular.
657-658 yıllarında Batı Göktürk Devleti’nin hakanı Aşena Ho-lou, Çin İmparatorluğu ordularına karşı peş peşe yenilgiye uğrayınca ülkede doğrudan Çin’e bağlı mahallî hükümetler kuruldu. Benzer bir durum Tohâristan Yabguluğu’nda da görüldü; 661’de Tohâristan arazisinde yirmi beş mahallî hükümet teşkil edildi. Yabguya vali unvanı verildi. İki yıl sonra Tohâristan yabgusu Aşena Ou-she-po, Çin sarayına elçi olarak oğlunu gönderdi. Doğu Tohâristan’da Çin İmparatorluğu hâkimiyetinin VII. yüzyılın sonlarına kadar sürdüğü tahmin edilmektedir. Doğu Tohâristan Yabguluğu en parlak dönemini VIII. yüzyıl başlarında yaşadı. Bu sırada Doğu Tohâristan yabgusunun emrinde 212 yerleşim yeri bulunuyordu. Bu dönemin ortaya çıkmasında 690’da Batı Göktürk Devleti’nin yerine kurulan Sarı Türgiş Devleti’nin etkisinin olduğunu düşünmek mümkündür. 705’te iş başına geçtiği anlaşılan Yabgu Na-tu-ni-li Emevîler’e, Tibetliler’e ve Çin İmparatorluğu’na komşu olan ülkesini iyi şekilde idare etmeye çalıştı ve kardeşi Pou-lu’yu Çin sarayına elçi sıfatıyla yolladı (718). Onun saltanatının son yıllarında ülkenin batısındaki Emevî kuvvetlerinin akınları başladı. İslâm kaynaklarında, Esed b. Abdullah el-Kasrî’nin Horasan valiliği zamanında Tohâristan’ın batı ve güney taraflarına 726’da akınlar yapıldığı kaydedilmektedir. Na-tu-ni-li’nin bu akınlar sırasında Emevîler’e esir düşmüş olması muhtemeldir. Zira 727’de Çin’e gönderilen Tohâristan yabgusunun mektubunda onun ismi geçmemektedir. Mektupta Emevîler’e karşı Çin’den askerî yardım talep edilmektedir.
726 yılından sonra Doğu Tohâristan’da Na-tu-ni-li Yabgu’nun yerine oğlu Kutluk Toen Tardu geçti. Onun döneminde Tohâristan, Çin İmparatorluğu’na hediye olarak atlar, katırlar, 200 çeşit ilâç, kıymetli taşlar ve cam eşya gönderiyordu. Buna karşılık Çin imparatoru 729’da Kutluk’a “Eftalit kralı ve Tohâristan yabgusu” unvanını verdi. Kutluk Toen Tardu zamanında Çin İmparatorluğu’yla iyi ilişkiler sürdü. Çin kaynaklarında belirtildiğine göre Kutluk, 730 yılının beş veya altıncı ayında Nan-to adlı bir din adamını imparatorluk sarayına elçi gönderdi. Bu elçi de hediye olarak Çin sarayına ilâçlar sundu. 735’te Çin sarayına yeni bir elçi yollandı. Kutluk Toen Tardu devrinde Tohâristan’da Emevîler’le Kara Türgiş Hakanı Sou-lou (Su-lu) arasında yoğun savaşlar meydana geldi. 737’de Su-lu Kağan, daha sonra Türk tarafına geçen Hâris b. Süreyc ve Huttel hâkimiyle beraber Emevîler’in Horasan Valisi Esed b. Abdullah el-Kasrî’ye hücum etti. Başlangıçta müttefikler üstünlük sağladılarsa da Su-lu Kağan kumandanlarından Külçur (Kürsül) tarafından öldürülünce zaferi Esed kazandı. Kutluk Toen Tardu’nun bu savaşta yer alıp almadığı bilinmemekte, ancak onun 738’de Çin sarayına bir elçi gönderdiği kaydedilmektedir.
Kutluk Toen Tardu’nun yerine Che-li Mang-kia-lo geçti. Onun döneminde ülkeye Tibet baskısı gerçekleşti. Tohâristan’ın komşusu Kie-che ülkesi 749’da Tibetliler’i Tohâristan’a saldırmaya teşvik etti. Tohâristan yabgusu, Çin İmparatorluğu’ndan Kuça’daki askerî birliklerini kendisine yardım için göndermesini istedi. Çin imparatorunun yolladığı askerlerle birleşen Tohâristan ordusu Tibet ordusunu yendi. Tohâristan bu tarihten sonra da Çin’in dostluğuna önem verdi. 753 ve 754 yıllarında Çin İmparatorluğu’na elçiler gönderilmeye devam edildi. 755’te Çin İmparatorluğu, Ngan-lou-chan isyanı ile büyük sıkıntı içine girmişti. İmparator Hiuen-Tsong, merkez Tchang-ngan’ı terkedip Se-tchan’a kaçınca oğlu Su-tsung yönetimi ele aldı ve komşu ülkelerden âsilere karşı yardım istedi. 757 yılının ilk aylarında Uygur ve Emevîler’den gelen yardımcı güçler yanında Tohâristan yabgusu da askerî birlikler gönderdi. Neticede Çin ordusu müttefik kuvvetlerle beraber isyanı bastırdı. Tohâristan Yabguluğu 759’da Çin sarayına yine bir elçi yolladı. Çin kaynakları Çin merkezine gelen bu son elçinin adını Ou-li-to şeklinde verir. Tohâristan Yabguluğu 759 yılından sonra da varlığını sürdürdü. Çin yıllıklarında yer alan haberlere Tibet ve İslâm kaynaklarında rastlanmamaktadır. İslâm kaynaklarında onların adından 871’de söz edilir. Bu tarihte Saffârîler’den Ya‘kūb b. Leys, Abbâsî Halifesi Mu‘temid-Alellah tarafından Belh, Sîstan, Sind ve Tohâristan valiliğine tayin edildi (Taberî, IX, 476).
Abbâsîler devrinde Belh ve Tohâristan, Bağdat’tan gönderilen kumandanlar tarafından yönetildi. Bununla birlikte uygulamada yönetimi genellikle mahallî hânedanlar ellerinde tuttu. 286 (899) yılına kadar Belh’te hüküm süren Ebû Dâvûd Muhammed’e nisbet edilen Ebû Dâvûdîler (Bânîcûrîler) hânedanı buna örnek verilebilir. Ardından Tohâristan Sâmânîler, Gazneliler ve Selçuklular gibi büyük güçlerin mücadele alanlarından biri haline geldi. VI. (XII.) yüzyılın ilk yarısının sonları ile VII. (XIII.) yüzyılın başlarında bölgede hüküm süren Gurlular’ın Bâmiyân ve Tohâristan kolu 1215’te Hârizmşahlar tarafından ortadan kaldırıldı. Bu tarihten sonra Tohâristan ülke adı olarak kaynaklarda geçmemektedir.
TOHARİSTAN YABGULUGU VİKİPEDİ
Kuruluş dönemi
Toharistan bölgesi -Baktriya adıyla da tesmiye olunur[3]- tarihin akışı içerisinde değişik boyların ilgisini çekmeyi başarmıştır. Ceyhun Irmağı'yla sulanan geniş otlaklara sahip olması bölgeyi geçimleri sürülere bağlı olan kabilelerin gözünde cazip kılan özelliklerden biridir. Öte yandan Himalaya Dağları'nın batı uzantısı olan tepeler ile Hindukuş Dağları bölgeyi çevreleyerek güvenli hâle getirmektedir. Ayrıca bölgenin bu özelliği sayesinde burada kurulan devletler varlıklarını uzun süre koruyabilmişlerdir.[4]6. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Toharistan ve Soğdiana'da bölgenin coğrafi şartlarından yararlanan Ak Hunlar (Eftalitler) hüküm sürmektedir. Göktürk Kağanlığı'nın batı kanadının hükümdarı İstemi Yabgu'nun 554-555 yıllarında savaş ilan etmesinin ardından 557'de Sasani Hükümdarı I. Hüsrev ile ittifak yapması sonucu Ak Hunlar mağlup düşmüş ve dağılma sürecine girmiştirler.[5] Bilahare Toharistan'da otorite boşluğu ortaya çıkmıştır. Otoriteyi ele geçirmek isteyen Göktürk Kağanlığı, Çin kaynağı Soei chou'nun aktardığına göre bu durumdan faydalanmak için bölgeye T'ong chad Tse-k'i adlı bir şahsı göndermiştir.[6] Göktürkler gün geçtikçe Toharistan'da etkisini arttırmıştır. Ak Hunlarlar ise devletleri yıkıldıktan sonra Toharistan'da yaşamaya devam etmişlerdir. Siyasi açıdan aktif olmasalar da oluşturdukları küçük müstakil krallıklar vardır.[7]
616-617 yıllarında Ermeni asıllı Sasani komutan Smbat Bagratuni, Toharistan'da oturmakta olan Akhunlara karşı iki sefer düzenlemiştir. Bunun üzerine Akhunlar, Göktürk Kağanlığı'nın 6. yüzyılın sonlarında bölünmesi sonucu devletin batı kısmında kurulan Batı Göktürk Kağanlığı'ndan yardım istemiştir. Batı Göktürk Hükümdarı Tong Yabgu Kağan, bu isteğe cevap vermiş; fakat kağanlığın ordusu bilinmeyen nedenlerden ötürü geri dönmüştür. 625 yılında Tong Yabgu, bir sefer düzenleyerek İndus Nehri'ni geçmiş ve Toharistan'ın tamamını ele geçirmiştir. Bu olaylar yaşanırken oğlu Tardu Şad, bölgenin yönetimine atanarak yabguluğun ilk hükümdarı olmuştur.[8] Bazı kaynaklar iki taraf arasında çatışmaların devam ettiği 618 senesini Tardu'nun tahta geçiş tarihi olarak vermektedir.[9] Bu dönemdeki olaylara da kayıtsız kalan Ak Hun krallıkları ise yabguluğun egemenliğini kabul etmiş, özerk bir konum edinmiştirler.
Çin kaynaklarında Toharistan'da Göktürk egemenliği döneminin bahsi fazla geçmez. Çinli gezgin Xuan Zang, eserlerinde sadece yabguluktan Huo (Kunduz) şehrinde oturan Tardu Şad'a yaptığı ziyaret vesilesiyle söz etmektedir.[6] Xuan Zang, 630'da gerçekleştirdiği bu ziyarette Tong Yabgu'dan haberler ve Tardu'nun kayınbiraderi olan Karahoca hükümdarından mektup getirmiştir; ne var ki hatun bu ziyaretten kısa bir süre önce vefat etmiştir. O sırada hasta olmasına rağmen Tardu gezgini huzuruna kabul etmiştir. Ona kalmasını ve iyileştiği takdirde ona Hindistan'a kadar eşlik edeceğini söylemiştir. Tardu hastalığı atlatır atlatmaz ölen eşinin kız kardeşiyle evlenmiştir. Xuan Zang burada bir entrikaya da şahit olmuştur. Tardu'nun ilk eşinden olma, Tigin (Çince: 特勤) adı veya unvanını taşıyan oğlu yasak aşk yaşadığı teyzesini kışkırtarak babasını ona zehirletmek suretiyle öldürtmüştür. Tardu için tertiplenen cenaze töreninde Göktürk adetlerine göre yas tutulmuştur. Xuan Zang bu törenlere katılmıştır. Bilahare Tigin teyzesiyle evlenmiş[10][11] ve eski hatunun diğer oğlu reşit çağda olmadığı için şad unvanını alarak tahta kendisi oturmuştur.[12] Gezgini kendi başkenti olan Belh'e davet etmiş, o da bu teklifi kabul etmiştir.[13]
Yabguluk, tâbiyetinde bulunduğu Batı Göktürk Kağanlığı 630'dan sonra karışıklık dönemine girince vukua gelen olaylarla muhatap olmuştur. Nushibi boyları, tarafını tuttukları Yabgu Kağan'ı rakibi olduğu için 641'in sonunda Taşkent beyi yardımıyla alt eden Bağaşa Tulu Kağan'ın kağanlığını tanımamış ve Toharistan'daki Türk boylarının yanına kaçmışlardır. Bu duruma öfkelenen kağan da bir sefer düzenleyerek Toharistan'ı cezalandırmıştır.[14] Bu olaylardan birkaç sene sonra, 643-644 yıllarında Hindistan'dan Çin'e geri dönerken Toharistan'a uğrayan gezgin Xuan Zang yabguluğun hükümdarının sarayında bir ay kalmıştır. Tong Yabgu'nun torunu, Tardu'nun oğlu olduğunu söylediği hükümdarın "yabgu" unvanını taşıdığını not düşmüştür.[9][12]
Yabguluk, Tang Hanedanı'nın Wu De (Çince: 武德) devrinde bir kez Çin sarayına elçi göndermiştir. Zhen Guan (Çince: 貞觀) devrinde de 635'in beşinci ve 645'in birinci ayında olmak üzere iki kez yollamıştır. Son elçi heyetini gönderen Toharistan hakimi yabgu olarak anılmaktadır[14] ve muhtemelen Xuan Zang'ın dönüşü sırasında ziyaret ettiği kişidir. Fransız Türkolog Édouard Chavannes, son elçilik münasebeti ile Çin kroniklerinin bu yabgunun adını İşbara olarak bildirdiğini yazmış ve daha sonra yanlışlık yaptığını ifade etmiştir.[15] Fakat bu tarihlerde devletin liderinin adının İşbara Yabgu olduğu başka kaynaklarca doğrulanmaktadır. İşbara'nın, Tardu'nun oğlu olduğu ve babasının ölümü üzerine 630'da yönetimi devralıp ikinci Toharistan şefi olduğu bilinmektedir;[16] diğer kaynaklarda aynı yıl, adı veyahut unvanı Tigin olan prensin başa geçtiği yer alır.[11]
Fransız Orta Asya Araştırmaları Enstitüsü Тардуш шад/Тарду шад
"Fortunately the new ruler was friendly and advised Hsuan-tsang to visit Balkh, which was under his rule, before resuming his journey to India."
Tardu Şad Toharistan'ı ele geçirdi ve Kunduz ile Belh'i merkez haline getirdi. Soğd Demirkapısından Gazne'ye kadar uzanan bölge de elinde kaldı.(Ali Ahmetbeyoğlu, Afganistan üzerine araştırmalar, Tarih ve Tabiat Vakfı, 2002, ISBN 978-975-6596-06-7, s. 32.)
Hükümdarların tamamı Ashina Dounili ? (阿史那烏濕波), Ashina Dounili ? (阿史那都泥利), Ashina Shilimang Galuo ? (阿史那失裏忙伽羅) gibi Aşina ailesi mensuplarından olup Göktürk aristokratları Budizme meyletmişlerdir. (楊富學 《突厥佛教雜考》 中華佛學學報第16期： (民國92年)，臺北：中華佛學研究所，(Yang Fuxue, "Investigations on Budism of Tujie", Chung-Hwa Buddhist Journal), No. 16, (2003), Taipei: The Chung-Hwa Institute of Buddhist Studies, ISSN: 1017-7132, pp. 401-415.)
656 ile 667 ve 683 ile 692 yılları arasıdna Müslümanların iç mücadelelerinden istifade ederek bağımsızlığını kazandılar. 703-704 yıllarında tekrar ayaklandıysa da Kuteybe bin Müslim tarafından bastırıldı. Müslümanlara boyun eğmemiş yabgu ve Ephthal aristokratları Badahşan istikametine sıkıştırıldılar.
Ara Tarih
A-che Tegin Pou-lo (Toharistan yabgusunun küçük kardeşi)Yıkılış dönemi
Kutluk Dun TarduYönetim
Ansiklopedi Cefu Yuangui (冊府元龜, Chih-fu-yüan-kuei, Tch'e fou yuen koei), Xuan Zang 27 devlet| Sıra | Adı | Eski Türkçe adı | Çince adı | Period of reign | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Çince karakterler | Pinyin | Wade-Giles | Chavannes | ||||
| 1 | Tardu Şad | 呾度設 | Dádù Shè | Ta-tu She | Ta-tou cho | ||
| 呾達度設[17] | Dádádù Shè | Ta-ta-tu She | Ta-ta-tou cho | ||||
| 2 | İşbara Yabgu | Išbara | 沙鉢羅葉護 | Shābōluó Yèhù | Sha-po-luo Yeh-hu | Cha-po-lo che-hou | |
| X | Kutluk Dun Tardu | Qutluγ Ton Tardu | Kou-tou-lou toen ta-tou | ||||
Yorumlar
Yorum Gönder